Saga - 2020, Side 70

almennri guðsþjónustu og þannig verið liður í opinberri safnaðar-
athöfn.14 Tilkoma heimagrafreitanna leiddi því til umtalsverðra
breytinga á útfararsiðum landsmanna. Hér verður grafist fyrir um
ris og hnig þessarar nýbreytni og afstöðu þeirra sem einkum tóku
þátt í mótun hennar: bænda, biskupa og veraldlegra stjórnvalda.
Sjónarhorn og staða þekkingar
Með tilliti til þeirrar festu sem ríkt hafði um þá venju að grafa lík
einvörðungu í kirkjugörðum er ekki að undra að nýbreytnin gekk
ekki hljóðalaust fyrir sig. Vissulega var veitt formleg heimild fyrir
fyrsta heimagrafreit landsins, að Fiskilæk í Leirár- og Melahreppi,
árið 1878 án þess að yfirvöld sæju nokkuð því til fyrirstöðu í kirkju-
legu tilliti. Hugmyndin kom þeim þó einkennilega fyrir sjónir og
hefur nýjabrumið þar valdið mestu.15 Skömmu síðar hófst á hinn
bóginn óróleikatímabil þegar fólk brá jafnvel á það ráð að jarða
vensla fólk sitt heima fyrir og „utan garðs“, það er í óvígðri mold, án
heimildar yfirvalda og jafnvel án aðkomu prests eða að minnsta
kosti án þess að prestur fengist til að varpa rekunum sem þó var tal-
inn óhjákvæmilegur hluti kirkjulegrar útfarar. Sýnir þetta að
nýjungin ruddi sér til rúms fyrir þrýsting bænda en hér var einkum
um hreyfingu meðal þeirra að ræða eins og sýnt verður fram á í
þriðja kafla greinarinnar. Þar verður gerð grein fyrir þeim þrýstingi
sem bændafólk beitti í upphafi til að ná fram óskum sínum um
heimagröft. Frá upphafi gætti aftur á móti andstöðu frá kirkjunnar
hálfu og þó sérstaklega í öndverðri biskupstíð Jóns Helgasonar á
öðrum áratug tuttugustu aldar og síðar Sigurbjörns Einarssonar frá
um 1960. Um afstöðu þeirra verður fjallað í fjórða kafla. Þar verður
lýst þeim sjónarmiðum sem kirkjunnar menn og þá einkum bisk up -
ar settu fram til varnar hefðbundnum jarðarförum í sóknarkirkju-
görðum. Má í raun líta svo á að í áhuga bænda á að taka upp heima-
gröft og andstöðu biskupanna komi fram átök um það í hverju
kirkjuleg útför felist og þó einkum hvað talist geti góð útfararmenn-
ing. Í fimmta kafla verður loks gerð grein fyrir stefnumörkun stjórnar -
ráðsins um málefnið en hún var mjög breytileg á tímabilinu.
hjalti hugason68
14 Erlingur Friðjónsson, Fyrir aldamót: Endurminningar Erlings Friðjónssonar (Reykja -
vík: Menningar- og fræðslusamband alþýðu, 1959), 150–154.
15 ÞÍ (Þjóðskjalasafn Íslands). Íslenska stjórnardeildin. XV.10. Islands Journal 15,
nr. 347. Landshöfðingi til íslensku stjórnardeildarinnar 15. mars 1878.