Saga - 2020, Qupperneq 190

Restin af ágripinu um sögu danskra lækninga er tekin upp úr stuttum
kafla úr Dagligliv í Danmark frá 1969. Íslenska lækningasagan á næstu tíu
síðum (155–164) er fróðleikshopp fram og aftur með svipuðum hætti og í
öðrum köflum en síðan er tekið til við ýmsar greinar íslenskra lækninga frá
alþýðulækningum til lærðra. Sums staðar er bergmál af fordómum Vil -
mundar eins og þegar Thomas Bartholin og Jón lærði eru nánast lagðir að
jöfnu. Jón var vissulega merkilegur fyrir sjálfsaflamenntir sínar. Hann fékkst
við lækningar og var á dögum um svipað leyti en Bartholin var formlega
lærður prófessor sem hafði numið við helstu læknaskóla Evrópu, stundaði
læknisfræði og fylgdist vel með nýjungum fræðanna, til dæmis suður í
Hollandi þar sem hann var við nám og rökræddi við Worm í bréfum um
blóðrásarkenningar Harveys. Hann rak líka líkskurðarleikhúsið sem Simon
Paulli hafði stofnað. Að leggja Bartholin og Jón að jöfnu með svo samheng-
islausum hætti lýsir fáfræði.
Sjöundi kafli um sjúkdóma og samfélag (185–211) er bitastæður um
margt. Samhengi húsakynna og sóttarfars er áhugavert og margt fróðlegt er
um sjúkdóma. Nú hefur Jón Steffensen tekið við af Vilmundi við að skrifa í
gegnum höfund og smávegis er tekið orðrétt úr bók Sigurjóns Jónssonar frá
1944 (Sóttarfar og sjúkdómar á Íslandi 1400–1800) á bls. 197. Á bls. 200 eru tæp-
ar fjórar línur teknar orðrétt frá Jóni Steffensen en aðeins þrjú síðustu orðin
innan tilvitnunarmerkja. Á næstu síðu er ein efnisgrein nær orðrétt úr grein
Gísla Gunnarssonar á Vísindavefnum þar sem Íslendingar eru bornir saman
við frumbyggja Ameríku. Á bls. 204 er einnig tekið nærri orðrétt upp úr Jóni
án nokkurra tilvísana. Þá er lauslega drepið á að sagnfræðingar séu fjarri því
að vera á einu máli um svartadauða. Til er töluvert af nýjum og merkum
rannsóknum á pestinni hér heima og erlendis en höfundur lætur að mestu
duga yfirlitsgrein Gunnars Karlssonar á Vísindavefnum.
Viðauki er aftast í bókinni með lista yfir lækningajurtir og umfjöllun um
þær, fræðilega séð stefnulaus og skortir úrvinnslu því þar segir fátt umfram
Grasnytjar Björns Halldórssonar og bók Arnbjargar Lindu Jóhannsdóttur,
Íslenskar lækningajurtir. Grasnytjum Björns er fylgt nokkurn veginn í vali á
jurtum en bætt smávegis við frá öðrum, einkum Jóni lærða og Eggerti Ólafs -
syni. Í inngangi viðaukans segir: „Fróðleikurinn sem Björn í Sauðlauksdal,
Eggert Ólafsson og Jón lærði tóku saman um dyggðir grasa ber þannig vitni
um þekkingarsköpun á fjórum eða fimm öldum eftir að lækningabækur
voru fyrst skráðar hér á landi“ (221). Þetta er eiginlega eina greiningin á
þessu jurtatali og má kalla snautlegt. Það er neyðarlegt að þótt hliðsjón sé
sögð höfð af Jóni lærða er ekkert minnst á það forvitnilegasta í grasa- og
lækningabókum hans, til að mynda þegar hann blandaði tunglurt og blóð -
bergi við brennivín til að lækna sprengihósta sem þjáði hann. Ýmis „þekk-
ingarsköpun“ er í riti hans um grasanáttúrur sem mátt hefði skoða nánar.
Úrvinnslan eða greiningin er sem sagt engin heldur handahófskennt plokk,
aðallega upp úr Birni og Arnbjörgu, oft óþægilega orðrétt. Það hefði verið
ritdómar188