Úrval - 01.11.1966, Blaðsíða 34

32
ÚRVAL
Hvenær sem leiðin liggur um víð
höf eða um stórar auðnir og veg-
leysur á landi er auðvitað nauðsyn-
legt að hafa eitthvert fast kennileiti
og miða stefnu sína við, til þess að
komast að settu marki eða rata
heim. Slikt kennileiti — eða réttara
sagt tvö kennileiti ■—• eru Suður-
krossinn og Karlsvagninn, sem um
þúsundir ára hafa verið lýsandi vit-
ar handa sæförum, herstjórum og
pílagrímum.
Þó að Suðurkrossinn sé allangt frá
suðurskauti himinsviðsins (um 30
gráður) og Karlsvagninn í álíka
fjarlægð frá Norðurstjörnunni,
kunnu sæfarar og herstjórar fyrri
alda svo vel að taka eftir þessum
stjörnumerkjum, hvernig sem þau
horfðu við á göngu sinni — og á
hvaða árstíma eða stund nætur sem
var — að þeir gátu alitaf fundið
hvar norður eða suðurskaut himins
væri að finna.
Það er enginn hægðarleikur að
finna nákvæmlega afstöðu suður-
skautsins á himni, því að þar er
ekki að sjá neina bjarta stjörnu sem
sker sig úr, en nyrðra skautið mark-
ast af slíkri stjörnu, Pólstjörnunni
eða Norðurstjörnunni, sem er ekki
nema í tæprar gráðu fjarlægð frá
hinu útreiknaða himinskauti. Þar
sem afstaðan var fyrr á tímum allt-
af mæld með berum augum og með
lóðlínu, nægði alveg að miða á
Norðurstjörnuna, því með þeim
frumstæðu miðunaraðferðum sem
þá tiðkuðust var ekki hægt að fá
norðurstefnuna nákvæmari. Fyrir
einum 5000 árum var stjarnan Alfa
í Drekamerki pólstjarna. Bjartasta
stjarnan í hverju stjörnumerki er
jafnan kölluð alfa í ritum stjörnu-
fræðinga, sú næstbjartasta beta o. s.
frv. Notaðir eru bókstafir gríska
stafrófsins, en þeir heita þessum
nöfnum.
Þó að það sé með vissu vitað að
vitneskjan um segulmagn jarðar er
orðin ævagömul, var ekki farið að
nota áttavita (leiðarstein) fyrr en
á öndverðri 13. öld. Um þær mundir
er farið að minnast á þetta þarfa
siglingatæki bæði í Kína og í
Evrópu. (Áður „höfðu hafsiglingar-
menn engir leiðarstein á Norður-
löndum“ segir í íslenzku handriti
frá 13 öld). Allir þeir sem sigldu
um höfin fyrir þann tíma urðu að
miða stefnu sína við sólina á dag-
inn og stjörnurnar á nóttunni, og
það gat verið bagalegt, þegar skýjað
var.
Þó að hér verði ekkert nákvsem-
lega í það farið að segja frá þróun-
arsögu skipanna, skal minnzt a
nokkur atriði varðandi sögu hinna
elztu sjóferða, sem snerta það efm
sem hér ræðir um.
Hvenær farið var að smíða skip,
sem því nafni gætu heitið, er ekki
vitað með vissu, en hinir fornu
Egyptar notuðu fljótabáta á Níl
snemma sögu sinnar. Þeir fluttu
meðal annars grjótið í pýramídana
á þennan hátt. En elztu siglinga-
þjóð, sem sögur fara af, og hægt se
að kalla því nafni, verður að telja
Föníka. Það er vitað að þessir at-
hafnasömu og útsjónarsömu kaup-
menn frá eystra Miðjarðarhafi voru
farnir að smíða sér stór og vel haf-
fær skip, búin árum og seglum
einum 1500 árum fyrir Krist.
Meðan Egyptar héldu sig við sigl-