Mímir - 01.06.2005, Síða 23

Megas hefur tekið margar hetjur íslandssögunnar
fyrir og ort um þær. Hann staðsetur þær í textum
sínum ýmist sem sjónbeinendur eða sjónarmið.
Þær fá misgóða útreið og gegna misstóru hlut-
verki. Megas er óhræddur við að setja þær í
nýtt samhengi. Þær eru óttalega mannlegar og
breyskar, sumar eru drykkfelldar, aðrar hégómlegar,
allar hafa þær sína galla. Með því að benda á
hvað fyrirmyndirnar eru mannlegar dregur hann úr
heilagleika þeirra. Textana um sögulegar persónur
má alla skoða sem satírur, skopast er að hetjunum,
án þess þó að skopið sé markmið í sjálfu sér, oft
felst í því einhver fordæming (sbr. Brynjólf biskup í
textanum um Ragnheiði dóttur hans) en aðalatriðið
er þó að sýna nýja hlið á mönnunum, þá hlið sem
skotið er undan og fær hvergi rúm í sögubókunum.
Enginn afburðamanna þjóðarinnar er lofaður í
textunum. Megas sparkar undan þeim stallinum og
dregur þá glottandi niður í drullusvað sveitalífsins,
sem fær ekki rómantískan blæ úr fjarlægð Megasar
heldur nöturlegan og gróteskan. Kuldinn, fátæktin,
hungrið, lúsin og skóleysið er allt dregið fram í
sviðsljósið. í kvæðaheimi Megasar virðist íslenskur
almúgi ekki hafa verið annað en villtur þrælalýður
upp til hópa. Með því að slengja þessu saman
við nútímann gefur hann lágkúrunni þó nýja vídd,
því í nútímanum er vosbúðin og subbuskapurinn
enn til staðar. Óþrifalýður borgarinnar sýnir
það svo ekki verður um villst, eins og má til
dæmis sjá í „heimspekilegum vangaveltum um
þjóðfélagsstöðu". Því hljótum við að velta fyrir
okkur hvort nútímaþægindi og allsnægtir hafi
fært okkur eitthvað fram á veginn eða hvort
aðbúnaður okkar og umbúðir skipti nokkru máli,
hvort maðurinn sé alltaf samur og jafn? Þetta er
megininntakið í fánýtishyggjunni sem textarnir
virðast boða. í kvæðaheimi Megasar skiptir fátt
máli, helst núið og að hafa eitthvað drykkjarhæft í
höndunum.
Vegna þess hve allt er fánýtt og fátt fánýtara
en annað, reynist sjónbeinendum hans auðvelt
að velja sér umtalsefni. Þannig getur Megas
blygðunarlaust velt sér upp úr tabúum samfélagsins
og kyrjað um þau. f „Gömlu gasstöðinni við
Hlemm“ er imprað á mannáti, sjálft þjóðskáldið
er brennivínsdautt úti í hrauni í kvæðinu „um
skáldið Jónas“ og ástandsstelpan „Mætta“
verður hetja í óðnum til hennar. Lofgjörð Megasar
til þeirra sem eru utangarðs verður því eðlileg I
samhengi við kvæðaheim hans. Hann segir sig
úr lögum við menningarhefðina og félagslegar
stofnanir og þess vegna getur hann látið eins og
það sem brýtur í bága við hefðbundnar stofnanir
sé eðlilegt. Sögupersónur kvæðanna eru innan
sinna félagslegu stofnana (sem sumir myndu kalla
andfélagslegar), og lúta þeim normum sem þeirra
hópur skilgreinir.
3. Afhjúpun mýtunnar
Fyrr hefur verið sýnt fram á náin tengsl textagerðar
Megasar við hefðina og hvernig hann notar sér
hana við skrif sín. Vegna skopstælinga hans og
meintra árása á hefðina hefur hann verið kallaður
niðurrifsmaður hennar (sbr. t.d. Árni Óskarsson,
1998). Ég vil ekki taka undir það, öðru nær, hann
auðgar hana og útvíkkar. Öllu heldur mætti kalla
hann niðurrifsmann hugmynda og viðhorfa því hann
veitir nýja sýn, ekki á hina hliðina á peningnum
heldur bendir hann á að það eru margar hliðar á
teningnum. Með sínu gráa gamni sýnir hann að
hlutirnir eru ekki alltaf svartir eða hvítir, heldur geta
þeir birst í öllum regnbogans litum.
Ein skýringin á því að menn hafa talið Megas
niðurrifsmann hefðar kann að vera hvað hann
gengur nærri undirstöðuhugmyndum sem menn
halda að séu ævagamlar. Hér kann því að vera gott
að huga að þjóðmenningu og sjálfsmynd þjóða.
Fólk sömu þjóðar lítur gjarnan á sig sem
samstæðan hóp. Sameiginleg þjóðmenning þeirra
myndar ímyndað samfélag, hvort sem fólkið
býr á svipuðum slóðum eða út um allar jarðir.
Það eru einna helst þrír þættir sem valda því að
svona ímynduð samfélög verða til: sameiginlegar
minningar, þráin til að lifa með öðrum og varðveisla
þjóðararfsins og hefðarinnar (Stuart Hall, 1996).
Þjóðmenning er samræða, hún hefur áhrif á
gerðir okkar og skilning á okkur sjálfum. Hún
samanstendur af sögu þjóðarinnar, bókmenntum,
listum og dægurmenningu. Frásagnir af atburðum
og mönnum, myndir af landslagi og sögulegum
atburðum og hefðir sem tákna sameiginlega fortíð,
sorgir og sigra gefa hinu ímyndaða samfélagi gildi.
Sem þátttakendur í ímynduðu samfélagi sjáum
við okkur sem hluta af stærri heild. Það gerir
lítilmótlega tilveru okkar mikilvæga og gefur henni
gildi. Mismunur á þjóðum liggur svo í því hvernig
við ímyndum okkur þær á mismunandi hátt, í
mismunandi sögum og myndum.
Hefð er huglægt fyrirbæri. Yfirleitt er hún talin
rótgróin, eitthvað sem hefur ekki breyst í aldir og
er þess vegna heilög kýr sem ekki má hrófla við
(Stuart Hall, 1996). Bókmenntahefð samanstendur
t.d. af aðferðum til að búa til bókmenntir eða til að
tjá eitthvað í riti, bundnu máli eða óbundnu. Hún
vísar alltaf til fortíðarinnar og fortíð hefðarinnar
stendur á bak við verkið. En engar hefðir eru eilífar,
einhvern tíma urðu þær til og einhvern tíma munu
þær líða undir lok. Þær eru til að innræta mönnum
ákveðin gildi og hegðunarviðmið. Það gera þær
með endurtekningu sem gefur í skyn að hlutirnir
hafi alltaf verið og muni alltaf verða eins. Hefðir
eru oft í nánum tengslum við goðsagnir og minna
á þær eða vísa til þeirra. f hefðinni er litið aftur til
tíma sem nútíminn hefur ákveðið að hafi á einhvern
21