Mímir - 01.06.2005, Page 40

þar almennt notað um sigluna og allan búnaðinn
sem henni fylgdi, þ.e. stögin og jafnvel einnig
rána og seglin (CV, Fritzner 1954, Ásgeir Blöndal
Magnússon 1989). Sömu merkingu orðsins má
lesa út úr dæmum ritmálssafns Orðabókarinnar frá
seinni öldum en þar eru seglin þó augljóslega ekki
hluti reiðans.
Á 19. öldinni táknaði reiðinn þannig mastrið,
sprytinn og mastursstögin. Alþekkt er orðtakið að
láta reka á reiðanum í merkingunni að láta skeika
að sköpuðu. Reiðinn táknar þarna mastrið og allan
fylgibúnað þess (seglböndin), þó ekki seglin sjálf
nema þá saman vafin. Orðtakið merkir því að láta
skip reka undan vindi án þess að hafa segl uppi
(Halldór Halldórsson 1991). Einnig er sagt að skip
hafi farist með rá og reiða sem merkir að skip hafi
farist með öllu innanborðs. í þessu orðasambandi
er greinilega ekki litið á rána sem hluta reiðans.
Til er orðið rig bæði í ensku og dönsku og
hefur það alveg sömu merkingu í þessum málum
og orðið reiði \ íslensku. Ekki er þó augljóst af
stafsetningunni að um skyld orð sé að ræða og af
þeim heimildum sem skoðaðar voru er ekki hægt
að segja nánar til um það.
3.1.2 Mastur
Orðið mastur finnst ekki í fornritum (CV, Fritzner
1954). Þess í stað tala höfundar þeirra um
siglu, siglutré eða bara tré. Dæmi eru um orðið
mastur í heimildum frá 16. öld og það er orðið
algengt í málinu á 18. öld og kemur fyrir í fjölda
heimilda í ritmálssafni Orðabókarinnar. Af skrifum
skútualdarmanna má ráða að orðið hafi jafnvel
verið mun meira notað en orðin sigla og siglutré
(Guðbrandur ísberg 1965, Jón Thorarensen 1945
og Þórður Ólafsson 1936).
Orðið mastur ertil í sambærilegri mynd í
flestum skyldum málum, svo sem dönsku {mast),
ensku (mast) og þýsku (Mast). Ef horft er til þess
hvenær orðið fór að verða algengt í íslensku, sbr.
ofangreindar heimildir, þá má telja líklegt að það sé
komið inn í málið úr dönsku.
3.1.3 Bóma
Hvorki Cleasby (CV) né Fritzner (1954) geta orðsins
bóma og hefur það líklega ekki þekkst í fornmáli.
Til eru dæmi um það í ritmáli frá miðri 17. öld en
það virðist ekki vera almennt notað í rituðum texta
fyrr en á seinni hluta 20. aldar (sbr. ritmálssafn
Orðabókarinnar).
Fjórmenningamir sem þátt tóku í könnuninni
nota allir orðið bóma um rána sem gengur aftur
frá mastrinu og heldur úti stórseglinu (sjá mynd
2). Þeir skilja einnig orðið rá sem samheiti orðsins
bóma en nota það sjaldan eða aldrei. Orðið sprytur,
sem notað var um sambærilegan búnað á gömlu
seglbátunum, skildi aðeins einn fjórmenninganna
og enginn hinna minntist þess að hafa heyrt það.
Hér ber að geta þess að spryturinn er nokkuð
frábrugðinn bómunni, eins og sést á myndum
1 og 2, og kannski eðlilegt að orðið sprytur hafi
ekki verið tekið upp aftur eftir að það hvarf úr
málinu. Gamla ráin, sem m.a. var notuð á skipum
víkinganna, er einnig frábrugðin bómunni að því
leyti að miðja hennar lá við mastrið og seglið hékk
neðan í henni. Það má því vel segja að bóman eigi
sér ekki beina samsvörun í búnaði gömlu skipanna.
Orðið bóma hefur talsvert víðtækari merkingu
í nútímaíslensku en þá sem að framan var greint
frá. Það er notað um hvers konar kranamöstur og
staura sem notaðir eru til að hífa hluti. Bómur eru
m.a. notaðar á fiski- og fragtskipum nú á dögum
til að hifa varning til og frá borði. Orðið bóma á sér
systurorð í dönsku (bom) og ensku (boom) og er
komið inn í íslenskuna úr dönsku (Ásgeir Blöndal
Magnússon 1989).
3.1.4 Stag
Hvorugkynsnafnorðið stag er almennt notað nú á
dögum um þá víra sem ganga frá masturstoppi (og
mastursmiðju) niður í borðstokk miðskips og einnig
niður í stefni og skut (sjá myndir 1 og 2). Stögin
gefa mastrinu styrk og forða því frá að bogna og
brotna við átak seglanna. Framstagið, sem gengur
fram í stefnið, gegnir einnig því hlutverki að á það er
fokkan þrædd.
Orðið kemur fyrir í fornritum, sbr. „[...] en fyrir
dragreip tvá aura silfrs ok svá fyrir stag“ í Norges
gamle love (CV). Það hefur þó alltaf haft almennari
merkingu og hefur svo enn í dag. Það er notað um
hvers kyns bönd og víra til að festa niður og styrkja
möstur, staura og tjöld.
Til eru fjölmörg dæmi um notkun orðsins í
ritmálsskrá Orðabókarinnar. Erlendur Björnsson
sjómaður frá Seltjarnarnesi var hins vegar vanur
annarri mynd orðsins sem er stagur (karlkyns), í
fleirtölu stagir (Jón Thorarensen 1945). Sú merking
er einnig vel þekkt úr öðrum rituðum heimildum og
virðast myndirnar tvær hafa verið notaðar jöfnum
höndum hér áður fyrr. Þó virðist hvorugkynsmyndin
hafa verið algengari ef ráða má í fjölda dæma í
ritmálssafni Orðabókarinnar.
Nágrannatungurnar, enska og danska, eiga
sambærileg orð. í ensku er notað orðið stay og í
dönsku er orðið eins og í íslensku (stag) og það er
hvorugkyns. Það má Ijóst vera af framansögðu að
íslenska og danska orðið stag og enska orðið stay
eigi sama uppruna.
Til er annað fornt orð sem er notað á svipaðan
hátt og orðið stag. Það er orðið vantur, sem einnig
er til í dönsku (vant). Það virðist þó helst hafa
38