Mímir - 01.06.2005, Qupperneq 54

„Það var hrint mér í leikf imi“
Athugun á nokkrum einkennum hinnar
svokölluðu nýju þolmyndar í íslensku
Höfundur
Úlfhildur Jóna Þórarinsdóttir
1. Inngangur1
Undanfarna áratugi hefur ný setningagerð komið
fram í máli ungs fólks. Þessi málbreyting hefur
verið kölluð „nýja þolmyndin“. Ólíkt þágufallssýki
hefur þessi nýjung fengið að vera „í friði“ að mestu
leyti enda hefur hún af mörgum verið talin bundin
við mál barna og unglinga. Þar sem barna- og
unglingamál eldist yfirleitt af krökkum hefur ef til
vill þótt óþarfi að amast við henni. Lítið hafði verið
rætt um þessa málbreytingu (sjá þó Helga Skúla
Kjartansson 1991) þartil Sigríður Sigurjónsdóttir
dósent við Háskóla íslands og Joan Maling
prófessor við Brandeis háskóla í Bandaríkjunum
hófu athuganir sínar á henni árið 1996. Þær
stóðu að umfangsmikilli rannsókn á þessari nýju
setningagerð veturinn 1999 - 2000. Tilgangurinn
var að kanna útbreiðslu hennar um landið og ýmis
setningafræðileg einkenni en aðrir þættir voru
einnig kannaðir, t.d. tengsl hennar við félagslega
þætti, eins og kyn og menntun foreldra. Sigríður
og Joan (1997, 2001 a) hafa haldið því fram að þessi
nýja setningagerð sé í raun ekki þolmynd eins
og áður hafði verið talið heldur ný ópersónuleg
germynd og hafa stutt tilgátu sína með ýmsum
einkennum þessarar nýju setningagerðar. Hér
verður hún því ekki kölluð nýja þolmyndin heldur
„nýja setningagerðin."
Ýmsar spurningar hafa vaknað í tengslum við
niðurstöður rannsóknar Sigríðar og Joan og í Ijós
komu ýmis atriði sem þeim fannst að kanna mætti
betur. Ég skoðaði nýju setningagerðina og kannaði
sérstaklega nokkur atriði sem þeim Sigríði og
1. Þessi grein er byggð á ritgerð minni sem lögð varfram til
B.A.-prófs í íslensku við Háskóla íslands vorið 2002. Ég
vil þakka leiðbeinanda mínum, Sigríði Sigurjónsdóttur
dósent, kærlega fyrir alla hjálpina og þolinmæðina og
fyrir skemmtilegt og lærdómsríkt samstarf. Kærar þakkir
fá Joan Maling prófessor og Jongsup Jun fyrir hjálpina.
Einnig fá Eiríkur Rögnvaldsson prófessor og Jóhannes
Gísli Jónsson aðjúnkt kærar þakkir fyrir aðstoð og góð ráð.
Síðast en ekki síst fá kennarar, nemendur og aðrir sem tóku
þátt I athugun minni kærar þakkir fyrir þátttökuna.
Joan þótti vert að skoða nánar. Ég fór í tvo skóla í
Reykjavík og lagði spurningalista fyrir einn 7. bekk
og einn 9. bekk í hvorum skóla. Spurningalistinn
var hannaður af Sigríði og Joan og spurningarnar
valdar með það í huga að varpa Ijósi á þau atriði
sem þær vildu að könnuð yrðu nánar.
í þessari grein mun ég lýsa niðurstöðum
athugunarinnar sem ég gerði og ræða þær í
tengslum við niðurstöður rannsóknar Sigríðar og
Joan. Ég mun einnig lýsa einkennum þessarar nýju
setningagerðar og þolmyndar og segja lítillega
frá tilgátu Sigríðar og Joan um setningafræðilega
formgerð nýju setningagerðarinnar. Einnig verður
greint frá þeim rannsóknum sem gerðar hafa verið.
2. Þolmynd og nýja setningagerðin
2.1 Einkenni þolmyndar
Þolmynd er mynduð með hjálparsögninni vera og
lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. ( þolmynd færist
þolandinn (andlagið í germynd) í frumlagssætið
og gerandinn hverfur yfirleitt en stundum er
hægt að bæta honum við í forsetningarlið aftast í
setningunni, sjá dæmin í (1).
(1) a. Höfundurinn þýddi bókina. Germynd
b. Bókin var þýdd. Þolmynd
c. Bókin var þýdd af Þolmynd með
höfundinum. geranda í fs.lið
Þolmyndarsetningar skiptast í nefnifallsþolmynd,
aukafallsþolmynd og ópersónulega þolmynd. Það
er kallað nefnifallsþolmynd þegar þolfallsandlag
í germynd verður að nefnifallsfrumlagi í
þolmynd. Hjálparsögnin og lýsingarháttur
þátíðar sambeygjast þá frumlaginu, sjá (2a-c). Ef
andlagið í germynd er hins vegar í þágufalli eða
eignarfalli helst sama fall á frumlagi þolmyndar
og er það nefnt aukafallsþolmynd. Hjálparsögnin
og lýsingarháttur þátíðar sambeygjast þá ekki
frumlaginu, heldur stendur hjálparsögnin alltaf í
3. pers.et. en lýsingarhátturinn í hk.et.nf., sjá (2d-i).
52