Mímir - 01.06.2005, Page 68

á sjöunda áratug 20. aldar en stór hluti þeirra voru
reyfarar og oft að erlendri fyrirmynd. Útgáfa slíkra
bóka dróst mjög saman eftir 1970 og raddir þeirra
sem kröfðust betri og raunsærri barnabóka urðu æ
háværari.
Aukinn áhugi á barnabókmenntum í
grannlöndum okkar tengdist á þessum tíma öflugri
kvennahreyfingu víða á Vesturlöndum ásamt vinstri
sveiflu í þjóðmálum og uppreisn undirokaðra
þjóðfélagshópa. Foreldrar og ekki síst konur fóru að
hafa meiri áhuga á því hvað í uppeldi og umhverfi
þeirra sjálfra og síðar barna þeirra hafi áhrif á
þau, og skrifaðir voru ritdómar um nýútgefnar
barnabækur þar sem þær voru vegnar og metnar.10
Þær kröfur sem settar voru fram beindust aðallega
að ytra raunsæi, sýna átti börn og reynsluheim
þeirra á raunsæjan hátt með þeirri gleði, sorgum
og vandamálum sem honum fylgdi. Börn áttu
sem sagt að geta samsamað sig söguhetjum
sínum og speglað sig í þeim aðstæðum og því
hversdagsraunsæi sem fram kom í bókunum.
Á áttunda áratugnum komu fram margir
sósíalískir barnabókahöfundar sem fannst
að takmark þeirra væri að upplýsa börn um
veruleikann, virkja ímyndunaraflið og efla þroska
þeirra. Þannig átti að sýna og skýra orsakir
og samhengi á þjóðfélagslegan hátt og efla
til aðgerða.11 Einn af höfundum þessa nýja
raunsæistímabils var Guðrún Helgadóttir sem
skrifaði bækurnar um Jón Odd og Jón Bjarna.
Bækurnar fjalla um tvíburabræður sem í þeirri
fyrstu eru heima með ráðskonu/dagmömmu
heimilisins. í annarri bókinni byrja þeir í skóla og í
þeirri þriðju eyða þeir drjúgum tíma í sumarbúðum.
Bækurnar þrjár heita: Jón Oddur og Jón Bjarni
(1974), Meira afJóni Oddi og Jóni Bjarna (1975) og
Enn afJóni Oddi og Jóni Bjarna (1980). Bræðurnir
eru miðjubörn og eiga tvær systur, aðra á
unglingsaldri og hina á koppaskeiðinu. Foreldrarnir
eru báðir útivinnandi en hafa samt alltaf tíma fyrir
börn sín. Þau beita mildum aga, gæta þess að
upplýsa börnin um lífið og tilveruna, eru réttsýn
í eðli sínu og gagnrýnin á þjóðfélagsmálin en þó
byltingarsinnuð í orði fremur en á borði. Ráðskonan
Soffía sér um heimilið og börnin og gegnir jafnframt
eins konar ömmuhlutverki þó svo að skyldleiki
hennar við fjölskylduna komi hvergi fram. Guðrún
sýnir fram á í bókunum hvernig börn, fátæklingar,
fatlaðir og gamalmenni eiga undir högg að sækja
í velferðarþjóðfélaginu og hversu lítillar virðingar
þau njóta í raun og veru. Hún sér skoplega hluti í
hversdagslegum atburðum, þó kringumstæðurnar
geti stundum verið alvarlegar.
Árið 1983 gáfu Auður Haralds og Valdís
Óskarsdóttir út fyrstu bókina um drenginn Elías
10 Silja Aðalsteinsdóttir 1981, bls. 323-324.
11 Silja Aðalsteinsdóttir 1981, bls. 335-336.
66
sem naut strax mikilla vinsælda og í kjölfarið
fylgdu fjórar bækur og leikgerð fyrir barnaþátt
í sjónvarpi. Bækurnar um Elías heita í réttri röð:
Eh'as (1983), Elías í Kanada (1985), Elías á fullri ferð
(1985), Elías, Magga og ræningjarnir (1986) og
Elías kemur heim (1987). í bókunum flyst Elías til
Kanada með foreldrum sínum því pabba hans hefur
verið boðið starf þar sem brúarsmiður og mamma
Elíasar er tannsmiður. Hún smíðar reyndar líka brýr
en bara uppí munnanna á viðskiptavinum sínum.
Aðrar persónur sem koma við sögu eru Magga
og Hildur, miðaldra frænkur Elíasar, Simbi vinur
hans og Misja vinur Möggu. Fjölskyldan dvelur í
Kanada í tvö ár en flytur að því loknu aftur heim.
Sögurnar snúast aðallega um fjölskyldulíf Elíasar,
sem finnst ættingjar sínir ekki alveg eins og fólk er
flest. Gamansemin er allsráðandi og persónugerðin
skondin þó svo að Magga frænka sé talsvert ýkt I
stjórnsemi sinni og yfirgangi.
Um miðja 20. öldina var gefin út fyrsta bók
Hendriks Ottósonar, GvendurJóns og ég (1949)
sem er elsta bókin sem ég ætla að fjalla um í
ritgerðinni.12 Hendrik gaf út alls fjórar bækur um
Gvend Jóns sem heita í réttri röð: Gvendur Jóns
og ég (1949), Gvendur Jóns stendur ístórræðum
(1950), Gvendur Jóns og við hinir (1960) og Gvendur
Jóns og draugarnir á Duusbryggju (1964)
Hlátur, kímni í barnabókum og kenningar
Cassons
Áður en lengra er haldið er vert að athuga hvað
felst í skilgreiningunni á húmor.13 Notkun orðsins á
síðari tímum er runnin frá kenningunni um blöndun
meginvökva líkamans, sem talin var ákvarða
skapgerð og hugarfar manna, þar sem humor
þýðir á latínu ‘vökvi’ eða ‘raki’. Grikkinn Galen frá
Rergamon útfærði og batt í kerfi læknisfræðilega
kenningu Hippókratesar á 2. öld fyrir Krist, sem
fjallar um greiningu og lækningu sjúkdóma. Galen
telur þunglyndi stafa af röskun á jafnvægi milli
þessarra fjögurra meginvökva sem voru blóð, gult
gall, slím og svart gall.
Þessa kenningu notaði Ficino (1433-1499) á
12 Bækur Hendriks um Gvend Jóns má bæði flokka sem
bernskuminningar og prakkarasögur.
13 í flestum erlendum heimildum sem notaðar eru hér, snúast
kenningar að meira og minna leyti um það sem kallað er
á enskri tungu humour og comic. Hér verður notast við
íslenska orðið kimni fyrir humour og fyndni um comic, þar
sem húmor er tökuorð f íslensku og fremur notað í talmáli
en ritmáli.
I annarri útgáfu fslenskrar orðabókar er kímni skýrð svo:
það að vera kíminn, skop eða gamansemi, bls. 493 Skop er
skýrt sem háð eða meinleg gamansemi, fyndni eða spaug,
bls. 875 og gamansemi það að vera gamansamur.(265)
l'slensk oröabók. 1996.