Mímir - 01.06.2005, Síða 118

(7) Græd ikke græd ikke liten kind
i aften kommer skinfader din
enten med sol eller máne
eller med Santa Lukkases öjna to
trukket pá en blá silketráde.1
Upplýsingar um heimildarmann seinni þulunnar
vantar, svo og um samhengi beggja. Ég varð því að
spyrjast fyrir um þulubrotið á Foroyamálsdeildini.
Þar kom ég ekki að tómum kófanum. Turið
Sigurðardóttir kannaðist við þulubrotið og sagði
strax að það væri komið úr sögu um st. Laurentius
og dómkirkju í Lundi (st. Larvas = st. Laurentius;
stundum er sagan sögð um st. Lúkas). Sagan er á
þessa leið i endursögn Turiðar:
(8) St. Larvas átti að byggja stóra og fallega
kirkju í Lundi og fékk huldumann til að hjálpa
sér. Huldumaðurinn krafðist þess að launum að
st. Larvas segði sér nafn sitt; annars vildi hann
fá sólina eða mánann eða bæði augun úr st.
Larvasi. Kirkjan var tilbúin á nokkrum dögum,
stór og falleg. Nóttina áður en hann átti að
borga huldumanninum launin gekk st. Larvas
um og vissi enn ekki nafn huldumannsins. Hann
fór út þar sem hóll var og heyrði barnsgrát í hól-
inum og svo konu kveða vísuna [þ.e. þulubrotið]
við barnið. Þá vissi hann að huldumaðurinn hét
Finnur. [Þegar Finnur heyrði nafnið sitt frá st.
Larvasi var hann að klára vinnuna en var mjög
brugðið og hvarf frá henni.]
Turið Sigurðardóttir er fædd árið 1946 og býr í
Þórshöfn. Hún sagðist hafa heyrt söguna í bernsku
hjá föðurafa sínum, Kristian Joesen frá Gjógv, en
vísuna flutti hann á blandaðri dönsku og færeysku.
Athyglisvert er að færeyska kemur fyrir aðeins í
síðustu tveimur línunum sem snúast einmitt um
bláa þráðinn.9 10
Nú eru heimildir um þetta tiltekna þulubrot og
þessa tiltekna þjóðsögu svo ungar að ekki er
hægt að rekja rætur þeirra aftur fyrir miðju eða
seinni hluta 19. aldar. Þá er gert ráð fyrir því að
bæði heimildarkonan í (6) og föðurafi Turiðar
Sigurðardóttur hafi lært þuluna/söguna í bernsku.
Hins vegar bera aðrar heimildir okkur strax aftur í
16. öldina.
Sagan um st. Laurentius og kirkjusmiðinn Finn
í Lundi birtist á prenti í fyrsta skipti ekki seinna en
árið 1654 í Kaupmannahöfn í ritinu Encomion Regni
Daniæ eftir Jens LauritsonWolF0 og er þar eins í
öllum aðalatriðum. Nú er það sjaldgæft að þjóðsög-
9. Vísuna fékk ég frá Turið f tölvupósti: „Græd ikke græd ikke
liden kind, / i morgen kommer han Finn, Finn, far din, / enten
med solen eller med mánen / eller med santa Larvas eygum
tvá / drigin uppá en bláen tráð“.
10. Sbr. von Sydow 1907(a), bls. 65 o.áfr.
116
ur hafi komist á bók á þeim tímum án þess að þær
hafi gengið í munnlegri geymd í nokkrar kynslóðir,
og má gera ráð fyrir því að þessi saga hafi verið í
fullum blóma á 16. öld og notið talsverðra vinsælda.
Annars hefði varla verið ástæða til að fínpússa hana
(að því von Sydow heldur fram), setja hana á bók og
fella hana þar með að bókmenntahefð eins og vildi
til oftar en ekki þegar þjóðsögur og ævintýri voru
skrifuð niður og birt á 17.-19. öld.
Þulubrotið okkar er líka í sögunni í þessari mynd:
(9) Tijg stille Sonnen min
i Stæd kommer Find Faderen din
oc skal giffve dig Soel oc Maane at lege med
eller begge S. Lauritzses 0yen.
Sagan, sem komst á bók með þessum hætti árið
1654, er alkunn, einkum á Norðurlöndum. Hún
flokkast sem gerð AT 500 hjá Antti Aarne og Stith
Thompson (Supernatural Helpers - The Name of
the Helper),11 en vinsælasta dæmi af þessari týpu
hér á landi er sagan um Gilitrutt. Sögur af þessari
gerð skiptast jafnan í þrjá þætti:
1. hið óvinnandi verk (að spinna megn af garni /
byggja stórt mannvirki)
2. samningur við yfirnáttúrlegar vættir (skessu/tröll),
laun: að segja nafn vættarinnar áður en verkinu
er lokið; mismunandi veð: söguhetjan sjálf, barn
hennar, augun o.fl.
3. nafnið uppgötvast, oft í gegnum vísu; vætturin
hverfur/drepst er hún heyrir nafn sitt.
Sögunni um Gilitrutt og menningarhefð á bak við
hana lýsti Aðalheiður Guðmundsdóttir í nýlegri
grein sinni en sögunni um kirkjusmiðinn gerði von
Sydow rækileg skil á fyrsta áratug 20. aldar.12 Hann
athugaði dreifingu sögunnar í Norðurlöndum og
víðar, m.a. með tilliti til þess hver söguhetjan er (st.
Laurentius, st. Lucas, ónefndur munkur, óbreyttur
maður o.s.frv.) og hvað tröllið heitir á ýmsum
svæðum. Von Sydow lýsti svo hverju minni í sög-
unni fyrir sig (t.d. hvort augu hetjunnar séu lögð að
veði eða hjartablóð, hvort kona tröllsins kemur við
sögu o.s.frv.), tengslum sögunnar við dómkirkju í
Lundi og fleiri kirkjur á Norðurlöndum og rakti loks
söguna aftur til sögualdar en þá átti hún að vera
sögð um Ólaf helga og dómkirkju í Þrándheimi.
Von Sydow tengdi söguna ennfremur við goðsagnir
Alvíssmála og Snorra-Eddu um Ásgarð en minnið
um jötna sem smiði óvenju stórra byggingaverka
er ævafornt og þekkt víðar en í Norðurlöndum.
Á íslandi skýtur það t.d. upp kollinum í hinni
þekktu frásögn um berserkjagötu í Eyrbyggju og
11. Sbr. Aarne, Thompson 1961, bls. 167 o.áfr.
12. Sjá Aðalheiði Guðmundsdóttur2003, von Sydow 1907(a,b)
og 1908.