Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 134

íslensk fyrirtækjanöfn
Höfundur
Atli Týr Ægisson
1. Inngangur
íslensk fyrirtækjanöfn hafa lítið verið rannsökuð
þrátt fyrir að þau eigi sér yfir 100 ára gamla
sögu. Fyrirtækjanöfn eru stór hluti af daglegu lífi
nútímamanna. í lögum um fyrirtækjaskrá frá árinu
1969 er þess getið að fyrirtæki skuli hafa nöfn
og þess vegna má segja að fyrirtækjanöfn séu
jafnsjálfsögð og mannanöfn. í þessari grein verður
saga íslenskra fyrirtækjanafna rakin, sagt frá helstu
rannsóknum sem gerðar hafa verið á þeim og loks
verður gerð grein fyrir stuttri könnun sem ég gerði á
íslenskum fyrirtækjanöfnum.
2.Sagan
Saga íslenskra fyrirtækjanafna er að mestu leyti
óskráð. í greininni „Fyrirtækjanöfn" eftir Þórhall
Vilmundarson er þó tæpt á helstu atriðum í sögu
nafnanna á 20. öld. Þessi grein er að mörgu leyti
brautryðjandaverk, m.a. vegna þess að hún er sú
fyrsta sinnar tegundar á íslensku sem fjallar um
þetta efni. ( þessum hluta er að mestu stuðst við
grein Þórhalls.
Formleg skráning á íslenskum fyrirtækjum hófst
árið 1903 þegar Alþingi setti lög um verslanaskrár,
firmu og prókúruumboð. Á sama tíma voru Danir
nær einráðir í íslensku verslunar- og viðskiptalífi
og þess vegna hétu flestar verslanir dönskum eða
mjög dönskuskotnum nöfnum. Verslanir í eigu
einstaklinga voru oftast kenndar við eigendurna,
t.d. Lefoliiverslun, Thomsens Magasin og Zimsen.
Önnur fyrirtæki hétu dönskum nöfnum eins og
Hotel Alexandra, Hotel Isafjord og Reykjaviks
Biografteater. Enn önnur fyrirtæki hétu íslenskum
nöfnum, en þau voru undir miklum áhrifum frá
dönsku. Dæmi um nöfn af þessu tagi, sem eru til
enn í dag, eru Bræðurnir Ormsson og Ó. Johnsson
og Kaaber. Dönsk fyrirtækjaheiti voru þó ekki einu
erlendu nöfnin, vegna þess að nokkrar verslanir
hétu eftir enskum stórborgum sem kaupmenn áttu
viðskipti við, eins og t.d. Liverpool og Edinborg.
Þrátt fyrir þessi erlendu nöfn voru íslensk
fyrirtækjanöfn farin að sækja í sig veðrið strax á 19.
öld. Fyrirtæki hétu til dæmis Landsprentsmiðjan,
ísafoldarprentsmiðja, Veltan, Kaupfélag Þingeyinga,
Hótel ísland, Skjaldbreið, Uppsalir, Kaldá, Mímir
og Sleipnir. Skömmu eftir 1903, þegar áðurnefnd
lög voru sett fóru íslensk nöfn að ryðja dönsku
nöfnunum úr vegi og sú stefna jókst ár frá ári, eftir
því sem leið á sjálfstæðisbaráttu íslendinga. Fram
komu fyrirtæki sem sóttu nöfn sín í l’slendingasögur
(Ölgerðin Egill Skallagrímsson, útgerðarfélagið
Kveldúlfur átti togara sem nefndir voru eftir
persónum úr Egilssögu), fornkvæði (trésmiðjan
Völundur), norræna goðafræði (verslunin Verðandi,
lyfjabúðin Iðunn) og íslensk örnefni (Eimskipafélag
íslands átti skip sem hétu eftir íslenskum fossum;
Helgafell, Geysir) svo eitthvað sé nefnt.
Um og upp úr seinni heimsstyrjöldinni fóru
samskipti íslendinga við enskumælandi þjóðir
að aukast og merki þess mátti meðal annars sjá
á fyrirtækjanöfnum sem urðu til á stríðsárunum.
Svokallaðir „Fish & Chips“ veitingastaðir spruttu
upp víðsvegar um Reykjavík og meðal annars
var opnaður staður við Rauðavatn sem hét Café
Broadway. Ensku nöfnin reyndust hins vegar
skammlíf, en það sama er ekki hægt að segja um
ensk áhrif á önnur fyrirbæri, eins og kvikmyndir,
skemmtanalíf, viðskiptalíf og dægurlög. Þessum
miklu ensku áhrifum mætti e.t.v. best lýsa með
orðum Þórhalls Vilmundarsonar, sem segir: „Því
mátti segja, að það væri tímaspurning, hvenær
enskan ryddist að marki inn í nafnakerfi íslenzkra
fyrirtækja, inn í íslenzka nafnhelgi, ef svo mætti að
orði komast." (Þórhallur Vilmundarson 1987, bls.
108).
Árið 1958 má segja að ákveðin þáttaskil hafi
orðið í nafngiftum íslenskra fyrirtækja, þegar
tilkynnt var að nýtt hótel við Ránargötu í Reykjavík
yrði nefnt City Hotel. Þetta enska nafn fór fyrir
brjóstið á mörgum og spruttu um það miklar
umræður. Meðal annars samþykkti Alþingi
að breyta lögum um verslanaskrár, firmu og
prókúruumboð, þegar samþykkt var að fyrirtæki
skyldu bera nöfn sem samrýmdust íslensku
132