Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2011, Blaðsíða 268
Inngangur
Aðgengi að nægu og heilnæmu neysluvatni er ein af frumþörfum mannsins og undirstaða
heilbrigðis og velmegunar í hverju samfélagi. Vatnsveitur og aðrir þeir sem dreifa
neysluvatni á íslandi skulu samkvæmt reglugerð um neysluvatn (nr. 536/2001) sjá til þess
að neysluvatn uppfylli kröfur reglugerðarinnar um efnainnihald og afhenda notendum
heilnæmt vatn. Þó Island sé vatnsauðugt land er mikilvægt að vernda vatnsauðlindina og
nýta hana á sjálfbæran hátt. Hér, eins og annarsstaðar, hafa orðið faraldrar af völdum
neysluvatns og margir veikst (Gunnarsdóttir, 2005; Gunnarsdóttir et al. 2008). Nýjustu
rannsóknir benda einnig til að alltaf sé sú hætta fyrir hendi að vatnið mengist á leið þess
um dreifikerfið meðal annars vegna nálægðar við skolplagnir (Craun et al. 2006; Teunis et
al. 2010; Besner et al. 2011). Flestar vatnsveitur hér á landi dreifa ómeðhöndluðu grunn-
vatni og er sú hugmynd ríkjandi að betra sé að fyrirbyggja mengun en að meðhöndla
neysluvatnið. Vatn hér á landi, ef meðhöndlað, er geislað og síað en ekki klórað.
Meðhöndlun eins og klórun hefur í för með sér hættu á aukaefnum í vatninu, sem sum
hver eru skaðleg heilsu manna. Ef grunnvatn mengast, t.d af olíu eða of mikilli áburðar-
gjöf, tekur langan tíma fyrir þá mengun að hverfa og vatnsból verða því ónothæf uffl
ófyrirsjáanlega framtíð. Því eru fyrirbyggjandi aðgerðir og eftirlit mikilvæg. Þar leika
aðgerðir stjórnvalda um vatnsvernd og vatnsveitu í lögum að sjálfsögðu stórt hlutverk en
ekki síður vatnsveiturnar sjálfar og starfsmenn þeirra. Afstaða starfsmanna til verndunar
vatnsins og þess að setja heilnæmi þess ofar öllu skiptir þar sköpum (Hrudey et al., 2006;
Summerill et al., 2010a; Summerill et al., 2010b).
Árið 1995 voru sett lög á íslandi, lög um matvæli nr. 93/1995 og ári áður var sett reglugerð
um matvælaeftirlit og hollustuhætti við framleiðslu og dreifingu matvæla nr. 522/1994,
sem skilgreina neysluvatn sem matvæli og vatnsveitur sem matvælafyrirtæki. Þar er
vatnsveitum gert að koma upp skipulögðu fyrirbyggjandi innra eftirliti til að tryggj3
heilnæmi neysluvatns og bent á að nota til þess HÁCCP (Hazard Critical Control Point)
módel eða annað sambærilegt. HACCP hefur verið notað í áratugi í matvælaiðnaði og var
seinna aðlagað að vatnsveitum og byggja flest kerfi sem eru í notkun í dag á þeirri
hugmyndafræði (Hrudey et al, 2006; Havelaar, 1994; Hamilton et al., 2006). Oft er HACCP
sett upp sem hluti af stærra gæðakerfi sem eru misjafnlega viðamikil eftir stærð
vatnsveitna. Nefna má að hjá Orkuveitu Reykjavíkur er þetta hluti af ISO gæðakerfi-
Aðferðafræði innra eftirlits hefur verið að ryðja sér til rúms í vatnsveitum víða um heim
og í þriðju og fjórðu útgáfu af leiðbeiningum Alþjóða heilbrigðisstofnunarinnar um
neysluvatn (WHO, 2004 og 2011) er mælt með fyrirbyggjandi aðferðafræði sem byggir á
aðferðum gæðastjórnunnar með heilsufarslegum markmiðum, svonefndu „Water Safety
Plan". Nýlega hafa verið gefnar út leiðbeiningar um hvernig skuli staðið að innra eftirliti
í vatnsveitum (Bartram et al. 2009). Fyrsta vatnsveitan sem kom upp irtnra eftirliti var
Orkuveita Reykjavíkur og var það gert vorið 1997 (Gunnarsdóttir & Gissurarson, 2008).
Margar vatnsveitur fylgdu í kjölfarið og um mitt ár 2008 fengu um 80% landsmanna
neysluvatn sitt frá vatnsveitum með innra eftirlit. Samorka, samtök orku- og
veitufyrirtækja, hefur gefið út leiðbeiningar um uppsetningu innra eftirlits sem margar
vatnsveitur hafa nýtt sér, bæði kerfi fyrir stærri veitur og einfaldara kerfi, fimm þrepa
kerfi sem er ætlað fyrir minni vatnsveitur (Pálmadottir et al., 1996; Samorka, 2009).
Rannsóknin sem kynnt er hér var gerð á innra eftirliti vatnsveitna. Markmið var að
rannsaka hvort ávinningur sé af innra eftirliti vatnsveitna og hvað þarf að vera til staðar
til að vel takist til að koma því á og halda því virku. Þessi rannsókn á reynslu af innra
eftirliti er sú fyrsta sinnar tegundar hér á landi.
Aðferðafræði
Rannsóknin var gerð með því að taka viðtöl við þá sem bera hita og þunga af framkvæmd
eftirlits hjá sextán vatnsveitum jafnframt því að skoða eftirlitið og vatnsveituna.
Vatnsveiturnar voru valdar með það í huga að fá sem besta dreifingu í stærð, landsvæði,
gerð vatnsbóla og álag á vatnsverndarsvæði. Margir viðmælendur höfðu langa starfs-
2 6 6
Arbók VFl/TFl 2011