Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2011, Blaðsíða 316
nákvæmni og alúð um áratugaskeið. Er hann fór á eftirlaun tók dr. Jórunn Harðardóttir
jarðfræðingur við umsjón rannsóknanna. Enn er í notkun upphafleg gerð setvogar
samhliða nýrri rannsóknatækjum, og er ekki vitað um betra né heildstæðara gagnasafn
um aurburð í heiminum en það íslenska, m.a. vegna áratuga notkunar á sömu nákvæmu
aðferðum jafnt sem tækjum.
Botnskrið hefur einnig verið athugað á vegum Vatnsorkudeildar Orkustofnunar og
Vatnamælinga, í fyrstu með mælingum á botnefni á árunum 1960-65 og aftur með töku
skriðaurssýna til reikninga á botnskriði á 14 stöðum á árunum 1982-84 (Svanur Pálsson
2000). Þráðurinn var svo tekinn upp að nýju í kjölfar þess að rafdrifin og síðar vökvaknúin
spil voru tekin í notkun við sýnatöku á strengjabrautum árið 2000. Þar hafa bæst við
verulega auknar upplýsingar á 12 stöðum (Jórunn Harðardóttir, pers.uppl.) á síðustu árum-
Meginhluti vatnshæðarmælakerfisins er rekinn í þeim tilgangi að fá upplýsingar um
rennsli. Rennslið er hins vegar ekki mælt í sífellu, heldur aðeins öðru hvoru, og tengt
hverju sinni við vatnshæðina á föstum mælistað, sem aftur á móti er sírituð, enda breytist
hún í sífellu. Reynt er að mæla rennslið við mismunandi aðstæður, og fæst með því
reynslujafna er lýsir sambandi vatnshæðar og rennslis, svokallaður rennslislykill. Þarf að
fylgjast reglulega með því hvort sambandið þarna á milli hafi haggast. Eitt af sérkennum
vatnamælinga er það að mælt rennsli á ákveðnum stað lýsir summunni af því breytilega
vatnafari sem ríkir ofar á vatnasviðinu, oft og tíðum á stóru svæði. Sem andstætt dæmi
má nefna mælingar á úrkomu á ákveðnum stað, en þær lýsa mjög staðbundnu ástandi,
þótt sú úrkoma sé hluti af stærri heild.
1 upphafi var vatnshæðarmælakerfið fyrst og fremst
miðað við þarfir vatnsorkunnar, en í eðli sínu eru
upplýsingarnar sem aflað er almennar og nýtilegar
til margra annarra þarfa. Eftir því sem tíminn líður
og mæliröðin á ákveðnum stað verður lengri eykst
almennt gildi hennar hlutfallslega og eftirlits- og
umhverfisþátturinn í notagildinu verður meira
áberandi. Ut frá þessu sjónarmiði má segja að það sé
eðlilegt að fyrr eða síðar færist heildaráherslan frá
auðlindinni til umhverfisins, enda hefur vatnamæl-
ingastarfsemin víða í nálægum löndum verið flutt
milli ráðuneyta á undanförnum árum, á sama hátt
og hér hefur gerst.
Rennslismæling af báti. Maður í stafni heldur
bátnum kyrrum meðan mælt er og færir hann
eftir vírnum á milli mælistaða, maður I skut sér
um mælinguna. Krókstjaki (t.v.) og árar (t.h.)
eru tilbúin, ef báturinn skyldi losna.
Eins og fram kemur hér á undan voru virkir
vatnshæðarmælar 71 talsins árið 1956 og þar af voru
11 þá þegar búnir sírita. Árið 1973 voru virkir
vatnshæðarmælar 121, þar af 101 síritandi. Rennslis-
stöðvar voru 99, vatnsborðsstöðvar 13 og grunn-
vatnsstöðvar 9. Árið 1982 voru virkir vatnshæðar-
mælar 152, þar af 122 síritandi. Rennslisstöðvar
voru 102, vatnsborðsstöðvar 19 og grunnvatns-
stöðvar 12. Árið 1996 voru virkir vatnshæðarmælar
165, allir síritandi. Af þeim voru 31 búnir rafeinda-
tækjum.Rennslisstöðvarvorul34,vatnsborðsstöðvar
16 og grunnvatnsstöðvar 15. Árið 1999 voru virkir
vatnshæðarmælar 176. Rennslisstöðvar voru 142,
vatnsborðsstöðvar 23 og grunnvatnsstöðvar 11. Á
sama tíma rak Landsvirkjun 183 vatnshæðarmæla á
virkjanasvæðum sínum, en þar af voru rennslis-
stöðvar 30, vatnsborðsstöðvar 2 og grunnvatns-
stöðvar 151. Á síðustu árum hefur kerfi rennslis-
gæfra vatnshæðarmæla gefið upplýsingar um
3 1 4
Arbók VFl/TFl 2011