Morgunblaðið - 15.12.1988, Qupperneq 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. DESEMBER 1988
Blómasalur

';i £:f‘;XN
. k 1
Okkar landsþekkta víkingaskip er hlaðið
gómsætum réttum þannig að allirfinna
eitthvað Ijúffengt við sitt hæfi fyrir jólin.
Verð pr. mann aðeins kr. 995.-
Borðapantanirísíma 2 23 22.
LOFTLEIÐIR
HÓTEL
Höft og hagsæld
Békmenntir
Guðmundur H. Frímannsson
Jakob F. Ásgeirsson: Þjóð í
hafti, Almenna bókafélagið,
1988.
Það er sumum bókum gefið að
varpa ljósi á samtíma sinn, svo
að maður skilur hann ögn betur
en áður. Þetta gera þær með
ýmsum hætti og alltaf jafn
skemmtilegt að rekast á slíkar
gersemar. Þessi bók á þvi láni að
fagna að gefa lesendum sínum
skarpari sýn á samtímann, sér-
staklega í ljósi þeirra atburða, sem
hafa orðið í stjómmálum á síðustu
mánuðum. Hún gerir það með því
að segja sögu haftanna á þijátíu
ára tímabili í íslandssögu þessarar
aldar. Það eru kannski ekki ýkja
frumlegar sögulegar rannsóknir í
bókinni, en það er dregið fram
ýmislegt, sem skiptir miklu máli
til að skilja samtímann, og bryd-
dað upp á mörgu forvitnilegu efni.
Og svo er sagan sérstaklega læsi-
leg og skipuleg.
Mér hefur stundum orðið það
umhugsunarefni af hveiju við-
reisnarstjómin á sjöunda áratugn-
um hefur yfir sér svo mikinn ljóma,
sem raun ber vitni. Menn nefna
til skýringar, að þá hafi verið
meiri festa í stjómmálum en á
nokkru öðru tímabili í sögu lýð-
veldisins, almenn hagsæld hafi
aukist verulega og ýmislegt ann-
að. Þegar ég las bók Jakobs F.
Ásgeirssonar skildi ég á ýmsan
hátt betur en áður hvílík stökk-
breyting varð í íslenskum stjórn-
EINDAGI
. SKILA .
A STAÐGRBÐSLUFC

Launagreiðendum ber að skila afdreg-
inni staðgreiðslu af launum og reiknuðu
endurgjaldi mánaðarfega. Skilin skulu
gerð eigi síðar en 15. hvers mánaðar.
Ekki skiptir máli í þessu
sambandi hversu oft í mánuði laun eru
greidd né hvort þau eru greidd fyrirfram
eðaeftirá.
Með skilunum skal fylgja greinargerð á
sérstökum eyðublöðum „skilagreinum",
blátt eyðublað fyrir greidd laurt og rautt
fyrir reiknað endurgjald. Skilagrein ber
ávallt að skila einnig þó svo að engin
staðgreiðsla hafi verið dregin af
í mánuðinum.
Allarfjárhæðir skulu vera í
heilum krónum.
Allir launagreiðendur og sjálfstæðir
rekstraraðilar eiga að hafa fengið send
eyðublöðfyrirskilagrein. Þeirsem
einhverra hluta vegna hafa ekki fengiö
þau snúi sér til skattstjóra, gjaldheimtna
eða innheimtumanna ríkissjóðs.
- gerið skil fyrir fimmtánda.
RSK
RÍKISSKATTSTJÓRI
málum með valdatöku viðreisnar-
stjómarinnar. Það er nánast eins
og nýjar reglur taki gildi, þjóðin
semji nýja sátt við sjálfa sig. Þetta
á sérstaklega við um höftin og
þann þankagang, sem þeim fylgdi.
Það er svo merkileg staðreynd,
að þessi breyting, þessi nýja sátt,
stendur enn. Þótt ýmislegur háv-
aði í þjóðlífinu skyggi á þessa stað-
reynd, þá er hún engu að síður
ljós, þegar dýpra er skyggnst.
Þeir stjómmálamenn, sem reyna
að ganga á þessa sátt, tefla
framtíð sinni og fylgismanna sinna
í tvísýnu eða verða að sætta sig
við að vera homkerlingar.
Þetta- er nokkuð mikil bók að
vöxtum, þijátíu kaflar með út-
drætti á ensku, heimildaskrá,
ívitnanaskrá og skrá yfir manna-
nöfn. I henni er rakin saga haft-
anna frá því upp úr 1930 og þar
til viðreisnarstjómin tekur við í
nóvember 1959 og haftasögunni
lýkur í öllum aðalatriðum. Hér er
saman dreginn mikill fróðleikur,
vel og skipulega settur fram. Höf-
undurinn segir í inngangi að hann
hafi ætlað sér að setja saman læsi-
legt yfirlit um sögu haftaáranna,
„þegar við sjálfír afnámum versl-
unarfrelsið sem við höfðum svo
ákaft barist fyrir að heimta úr
höndum Dana.“ (Bls. 9.) í þessum
orðum kemur fram tvennur til-
gangur höfundar. Hann fer ekki
í launkofa með að haftastefnan
hafi í öllum aðalatriðum ekki verið
á rökum reist og rekur sögu haf-
tanna og telur að hún sé rök fyrir
þessari skoðun. Ég get ekki metið
fyllilega, hvemig til hefur tekist
að segja söguna, vegna þess að
ég hef engan kost á að skoða heim-
ildir. En það eru engir augljósir
brestir. Ivitnanir eru valdar af
smekkvísi og dómgreind og falla
vel inn í frásögnina. Höfundurinn
stillir sig um að dæma, en lætur
menn tala sjálfa og lætur lesend-
um eftir að draga sínar ályktanir.
Það er ágæt tillitssemi að sleppa \
því að nefna þá embættismenn,
sem framfylgdu haftastefnunni.
Ég get vel séð hvemig talsmenn
haftanna vildu færa fram máls-
bætur vegna ýmissa atriða í sög-
unni, en ég held að engum bland-
ist hugur um, að niðurstaða sög-
unnar sé rétt: Höftin voru mistök
frá rótum, margfölduðu vandann
miðað við þann, sem þau leystu.
Það er raunar til marks um við-
reisnarsáttina, að ég hygg að eng-
um dytti í hug í alvöru nú að
mæla höftunum bót eða reyna að
taka þau upp aftur.
Mér virðist að orsakasamhengið
sé hugsað eitthvað á þennan veg.
í kreppunni í upphafí fjórða ára-
tugarins varð verðfall á útfluttum
afurðum. Sjávarújtflutningsfyrir-
tæki, sem voru áðalútflutnings-
fyrirtækin, fengu því færri krónur
en áður fyrir vöruna.jSamsvarandi
minnkun á kostnaoi varð ekki.
Útflutningur landsins í heild varð
verðminni, en ekki dró úr eftirsókn
í erlendan gjaldeyri. Það olli gjald-
eyrisþurrð, sem í fyrstunni var
mætt með iánum í útlöndum, en
síðan með höftum til að koma í
veg fyrir streymi gjaldeyris úr
landinu. Orsökin fyrir höftunum
er of lágt verð á erlendum gjald-
eyri, sem skapar jafnvægisleysi í
efnahagslífínu. Einnig þurfti að
beina fjármagni til útgerðar vegna
skráningarinnar á gjaldeyrinum.
Það er snöggur blettur á lýsing-
unni í bókinni, að þar er talað um
rétta gengisskráningu á fleiri en
einum stað. Þetta hefði þurft að
skýra. Er til dæmis átt við gengi,
sem gerði útgerðinni kleift að bera
sig? Er átt við gengi, sem skapað
hefði jafnvægi í efnahagslífinu?
Þetta tvennt getur farið saman,
en þarf ekki nauðsynlega að gera
það.
Svipaðir hlutir áttu sér stað á
fjórða áratugnum og á árabilinu
Jakob F. Ásgeirsson
frá 1945-1959, nema að þá bætist
við það lygilega oflæti yfírvalda
og hagfræðinga, að mögulegt sé
að skipuleggja efnahagslífið í
smæstu smáatriðum. Verstu haft-
atímabilin eru 1934-1939 og
1947-1949. Dauðateygjur hafta-
stefnunnar er vinstri stjómin, sem
sat frá 1956-1958.
íslendingar fóru ekki að rétta
úr kútnum eftir kreppuna fyrr en
á stríðsárunum seinni, vegna þess
að haftastefnan kom í veg fyrir
endurreisn efnahagslífsins. Ný-
sköpunarstjórnin eyðir síðan á ör-
skömmum tíma gjaldeyrisvara-
sjóðum, sem safnast höfðu á
stríðsárunum, enda ótrúleg
eyðslustjóm. Það er í sjálfu sér
ekki óeðlilegt, að eftir aðrar eins
hörmungar og seinni heimsstyij-
öldin var, að það taki nokkur ár,
jafnvel áratug, að afnema þau
höft og afskipti, sem em óhjá-
kvæmileg á stríðstímum. En á ís-
landi var líka við þá áráttu að
kljást, að stjómmálamenn vildu
vera með nefið ofan í hvers manns
koppi í stað þess að stjórna
landinu. Og merkir hagfræðingar
reyndu að rökstyðja þá skoðun,
að það væri einmitt listin við að
stjóma landinu. Afleiðingin varð
síðan það efnahagslega stórslys,
sem Fjárhagsráð var.
Það er margt merkilegt við
þessa bók. í henni má sjá rætur
margra þeirra deilna, sem enn
setja svip á íslensk stjórnmál. Ég
hygg að hárin rísi á fleiri lesendum
en mér, þegar þeir lesa frásögnina
af uppgangi SÍS í skjóli valds
Framsóknarflokksins. Frásögnin
af beitingu höfðatölureglunnar og
rökstuðningnum fyrir honum er
reyfaralegri saga en margan
grunar. Hún er reyfaraleg vegna
þess að hún er svo augljóst rang-
læti. Annað dæmi er úr því fræga
Áliti hagfræðinganefndarinnar
frá 1946: „Innflytjendur og aðrir,
sem hafa erlend viðskiptasam-
bönd, hafa, þrátt fyrir gjaldeyri-
seftirlitið, aðstöðu til að koma fé
undan í stómm stíl, og mun það
aðallega gért á tvennan hátt: 1)
Erlendum umboðslaunatekjum er
ekki skilað til bankanna, 2) Vömr
frá útlöndum og þjónusta þaðan,
er, eftir samkomulagi við erlenda
viðskiptavini, fært á sölureikninga
með hærra verði en rétt er.“ (Bls.
172.) Draugagangur í íslenskum
stjómmálum er tíðari en margur
hyggur. Ýmislegt fleira mætti tína
til úr bókinni.
Það er einn kosturinn við fijálsa
verslun að maður þarf ekki að trúa
neinum flóknum kenriingum um
frelsið til að skilja hana og
rökstyðja, þótt4 það skaði ekki.
Kostir hennar einfaldlega segja sig
sjálfír af staðreyndum sögunnar
öllum, sem vilja óbrenglaðir sjá
þá. Þetta á sérstaklega við um
Islendinga vegna þeirrar sögulegu
arfleifðar, sem einokunarverslunin
og baráttan gegn henni var. Þessi
bók er verðug málsvörn viðskipta-
frelsisins og öflugrar innlendrar
athafnamannastéttar með því einu
að segja sögu haftanna vel og
skilmerkilega.