Morgunblaðið - 05.06.1999, Blaðsíða 54

54 LAUGARDAGUR 5. JÚNÍ 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Islands Hrafnistumenn
SÍÐASTI sjó-
mannadagur þessarar
aldar rennur nú senn
upp. Af því tilefni er
ástæða til að minnast
mikilla afreka ís-
lenskra sjómanna. Það
var vegna dugnaðar og
áræðis þeirra að á
undrastuttum tíma
tókst að byggja ís-
''*■ lenskt þjóðfélag upp
úr örbirgð síðustu alda
til meiri velsældar en
íslensk þjóð hefur
nokkru sinni séð fyrr.
Við sem fædd erum
um miðja öldina
þekktum þessa menn
og ólumst upp við sögumar þeirra.
Afí minn Páll Pálsson frá Hnífsdal
byrjaði sína sjómennsku á árabát-
um fyrir aldamótin síðustu og sagði
hann árabátatímabilið það erfíð-
asta á sínum langa sjómannsferli.
Róðurinn var mjög erfíður og sjó-
mennimir svitnuðu mjög í þungum
og óþjálum skinngallanum. Verst
, ,var þó að ekkert skjól var um borð
í bátunum í þá daga, aðeins brekán
til að breiða yfir sig ef hlé gafst.
Enginn var heldur maturinn, ein-
ungis sýrakútur. Kuldi og vosbúð
lagði því margan góðan sjómann-
inn að velli langt fyrir
aldur fram.
Ævintýrið
byrjar
Fyrsta aflvélin sem
kom í fiskibát á Islandi
var sett í sexæringinn
Stanley frá Isafirði
haustið 1902. Þetta
vora mestu tímamót í
sögu íslenskrar báta-
útgerðar fyrr og síðar
og leið ekki langur
tími áður en allir voru
komnir með vél í sinn
bát. Svo undarlegt
sem það nú er, þá kom
um leið skrínukostur-
inn um borð í bátana. Faðir minn
Páll Pálsson hóf sjómennsku sína
hjá afa á um 7 tonna báti sem þótti
stór bátur í þá daga með lúkar og
lest. Ef aflinn var góður og lestin
orðin full af fiski var lúkarinn fyllt-
ur og mannskapurinn látinn liggja
á fiskkösinni á leiðinni í land, slíkt
var kappið. Faðir minn varð síðan
skipstjóri á toguram og lærði ég
mín fyrstu handtök til sjós hjá afa
á trillunni og hjá fóður mínum um
borð í togara. Togarajaxlar vora
þeir sem þoldu hörkuna og þræl-
dóminn á toguranum og létu sér
Sjómannadagurinn
*
Islenskir sjómenn hafa
alltaf verið fljótir að
tileinka sér nýjungar,
segir Kristján Pálsson,
og laga sig að breyttum
aðstæðum.
ekkert fyrir brjósti brenna svo
koma mætti með drekkhlaðið skip í
land úr hverjum túr. Sægarpar
koma og sægarpar fara, þær kyn-
slóðir sem hófu ævintýrið er nú óð-
um að safnast til feðranna, við sem
tókum við þurfum að halda uppi
merkinu.
Það heldur áfram
Aðstæðumar á seinni hluta þess-
arar aldar era um flest ólíkar því
sem þótti eðlilegt á fyrri hluta
hennar. Nú er ekki frjálst hverjum
þeim sem á skip að draga fisk úr
sjó sér til viðurværis. Ofveiði og
allt of stór fiskiskipafloti hefur ver-
ið vandamál sem stjómvöld hafa
markvisst reynt að vinna á með
beinum og óbeinum aðgerðum.
Kristján
Pálsson
ISLENSKT MAL

HELGI Hallgrímsson náttúra-
fræðingur segir meðal annars svo
í bréfi: „Sömuleiðis vil ég þakka
fyrir mörg gullkornin sem þú
hefur ritað eða sett í þættina um
íslenskt mál í Mogganum, sem ég
les oftast þegar ég rekst á þá...
Úr síðustu þáttunum minnist ég
sérstaklega umfjöllunar þinnar
um dróttkvæðin, sem var virki-
lega áhugaverð, enda er þessi
kvæðagrein öll hin merkasta, og
henni er skammarlega lítið sinnt.
Ég hef oft leitt hugann að því
hvort ekki væri hægt að endur-
vekja dróttkvæðin í einhverju
formi. Þetta er svo sérstök og
sér-íslensk hefð, að það ætti að
vera sjálfsagt mál fyrir okkur ís-
lendinga að halda henni við og
endumýja hana af og til. Það
myndu líklega allar þjóðir gera í
okkar sporam, t.d. með því að
efna til samkeppni um bestu
framortu dróttkvæðin á nokk-
urra ára fresti, og „dróttkvæða-
þinga“, þar sem bestu kvæðin
væra framflutt, og gömlu og
góðu dróttkvæðin og vísurnar
rifjaðar upp, fræðimenn fengnir
til að útlista þau etc. Svo mætti
efna til námskeiða í dróttkvæða-
gerð, og þykist ég viss um að
margir myndu sækja þau núna á
þessum miklu námskeiðatímum.
Auðvitað er dróttkvæðagerð
fremur málfræðileg íþrótt en
skáldskapur, en ég sé ekki að það
skipti máli, og þegar best tekst
til, er hægt að sameina þetta,
eins og víða má finna dæmi um í
einstökum vísum fombókmennt-
anna. (Sbr. Brámánann).“
Umsjónarmaður þakkar Helga
kærlega fyrir. I dróttkvæðum er
víða mikil list, og ekki spillir að
hafa við lestur þeirra góða leið-
sögumenn, eins og Guðmund
Finnbogason og Einar Ólaf
Sveinsson. Víða er gullið torsótt í
bergið, en þeim mun meira gam-
an að ná því.
★
Þórann Skaptadóttir í Garða-
bæ skrifar:
„Takk fyrir þáttinn þinn sem
ég les alltaf, þótt stundum sé
hann helst til háfleygur fyrir mig.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1008. þáttur
í þættinum 24/4 var talað um
„tautologiu" og langar mig í því
sambandi að nefna nokkuð sem
ég heyrði í fréttum á Bylgjunni
þann 26/4 og var endurtekið að
minnsta kosti einu sinni: Fyrstur
til að ríða á vaðið. Getur ekki
sama máli gegnt um þetta?
Annað langar mig líka til að
nefna sem ég hef heyrt síendur-
tekið í fréttum og líka lesið í
Morgunblaðinu í sambandi við
fréttir frá Júgóslavíu: Sprengjum
var varpað á brú yfir Danube-
fljót. Þessi kynslóð fréttamanna
hefur líklega aldrei lært þá góðu
vísu: I Dóná falla ísar og Inn, og
er það slæmt. Bestu kveðjur.“
I bréfauka segir Þórann írá
áhyggjum sínum af ýmissi mál-
hnignun, svo sem hvarfi viðteng-
ingarháttar, og orðrétt í lokin:
„Mikið leiðist mér að heyra sí og
æ að hitt og þetta sé mikil áskor-
un.“
★
Athugasemdir umsjónarmanns
fyrir utan þakkir til bréfritara:
1) „Fyrstur til að ríða á vaðið“
er „tautologia", óþörf endurtekn-
ing. Um þetta orðtak segir próf.
Jón G. Friðjónsson: „ríða á vaðið
(með e-ð) = verða fyrstur til að
gera e-ð, eiga framkvæðið að e-
u.“ Um frekari fróðleik vísast til
bókar prófessors Jóns, Mergur
málsins.
2) Á sú, sem við nefnum Dóná,
á sér mismunandi nöfn á ýmsum
tímum í ýmsum löndum. Dapur-
legt er að fréttamenn skuli vera
til sem ekki vita að áin heitir
Danube hjá enskumælandi
mönnum. Það heiti er komið úr
latínu Danuvius. Sjá um þetta
efni afar mikinn fróðleik í bók
próf. Jóns Helgasonar: Kviður af
Húnum og Gotum.
Vísan kunna, sem bréfritari
vitnar til, er höfð ofurlítið breyti-
lega. Umsjónarmaður lærði hana
svo í æsku:
I Dóná falla Isar, Inn,
einnig Drava og Sava.
Theiss og Lech ég líka finn
og læt svo Prút(t) í endirinn.
Þetta era stikluvik og orðið
endir beygt eins og menn um
tíma fóra með orð af þeim stofni,
svo sem hellir og læknir. (Kjart-
an Jóhannsson frá Jaðri vildi
breyta annarri braglínu, þótti
hún lágkúraleg vegna orðsins
„einnig“. Hann vildi hafa línuna:
Ava, Drava og Sava. Þetta er
óneitanlega myndarlegra, en
fékk daufar undirtektir sannleik-
ans vegna.)
3) Umsjónarmanni leiðist líka,
þegar enska orðið challenge er
þýtt með áskoran. I Erni og Ör-
lygi stendur: „spennandi, stork-
andi eða ögrandi viðfangsefni“,
og era þetta góðir kostir, eins og
við er að búast, þar sem Jóhann
S. Hannesson var að verki.
★
Vilfríður vestan kvað:
Guðmundur reyndi að koma illu áleiðis,
aldrei var stefna hans rangsett eða
hjáleiðis,
og ef fjandskaps varð vart,
svo að færi i hart,
komst skandalinn samt áfram skáleiðis.
Nafnið Birgit(ta) er til í svo
mörgum gerðum að miklum
vanda veldur, einkum vegna víxl-
unar (metatese) á ir og ri nær
upphafi nafns. Nafnið er írskt að
upprana, líklega Brigit í fornri
tíð. Það merkti „hin háa, mikla".
Það var latínað Brigida, sem sjá
má af gömlu íslensku kvæði,
Heilagra meyja drápu:
Sóma vann í sínum dæmum
signað fljóð er Skotland tignar;
Brígíða hélt frá bemskudægri,
blóm greinanda, meydóm hreinum.
Svo fór að nafn þetta varð
Birgitta á Norðurlöndum, eink-
um dýrkuð í Svíþjóð, stundum
stytt í Birte og vildi þá raglast
saman við Birtu. Dagur heilagrar
Birgittu er 1. febrúar.
Aukagreinar þessa nafns eru
til dæmis Bríet og Brit. í þjóð-
skránni okkar 1989 voru 164
Birgittur og 23 Bríetar.
★
Stungið í vasa: Hvað er
„lausnamiðuð fjölskyldumeðferð-
arstofnun"?
Þróunin stefnir nú hraðbyri í það
að fiskiskip þjóðarinnar era að
flokkast í tvo hópa þ.e. hátækni- og
nútímavædd fullvinnsluskip og vel
útbúnar trillur. Tæknin í sjávarát-
veginum og þá sérstaklega í fisk-
vinnslugeiranum er að verða sú að
í framtíðinni munu fískvinnslumar
að mestu verða mannlausar. Það er
krafa markaðarins og krafa fólks-
ins í landinu á hendur sjávarátveg-
inum, að hámarks arðsemi í grein-
inni verði náð.
Með fslenskum
sjómönnum
Hlutverk stjórnvalda í byrjun
næstu aldar verður því að ná sátt
við þjóðina um aðferðir til að ná
þessum markmiðum fyrir komandi
kynslóðir. Það er vandasamt hlut-
verk en um leið ánægjulegt því
ekkert getui- gefið sönnum Islend-
ingi meiri gleði en að eiga þátt í að
leiða þjóð sína til betra lífs. Nokk-
ur meginmarkmið verða að vera í
þeirri sáttargjörð sem þarf að ná
og ber þar fyrst að nefna bætta
umgengni um fiskimiðin. Sjálfsagt
og eðlilegt þjónustugjald fyrir að-
gang að fiskimiðunum verður að
koma en um leið hlýtur útgerðin að
gera þá kröfu að hámörkun arð-
seminar verði í þeirra höndum og
miðstýring aflögð. Islenskir sjó-
menn hafa alltaf verið fljótir að til-
einka sér nýjungar og laga sig að
breyttum aðstæðum. Ég efast ekki
um það í eina minútu að þegar
þeirra hagur og þjóðarinnar fer
saman er lausnin nær en margan
grunar.
Islenskir sjómenn, til hamingju
með sjómannadaginn!
Höfundur er alþingismaður.
Ljdð eða kon-
septbókverk
í MORGUNBLAÐINU mið-
vikudaginn 2. júní var ritfregn eftir
Þröst Helgason um nýútkomið
Tímarit Máls og menningar þar
sem vikið er með nokkram þjósti
að grein eftir mig í
Tímaritinu sem hafði
að geyma vangaveltur
um minningargreinar
og ljóðlist. Eins og
fram kemur hjá Þresti
er þar byggt á spjalli
sem ég flutti nýlega og
leggur Þröstur einkum
út af ummælum sem
þar vora viðhöfð en
rötuðu ekki inn í end-
anlega gerð spjallsins,
enda um að ræða
aukaatriði í aukasetn-
ingu.
Ummælin vörðuðu
hins vegar Morgun-
blaðið j sem virðist
nægja Þresti til að gera þau aðal-
efni greinar sinnar, svo að ritfregn
um nýtt TMM snýst að megin-
Gagnrýni
Þótt Morgunblaðið sé
vissulega stórt og
vandað og ágætt blað
á íslenska vísu, segir
Guðmundur Andri
Thorsson, verður það
að una því að fjallað
sé um skrif þess án
þess að blaðamenn
rjúki upp til handa
og fóta og fari að tala
um „upphlaup“.
stofni um orð sem þar er hvergi að
finna. I hinu munnlega spjalli mínu
lagði ég örlítið út af fleygum um-
mælum Steins Steinars þess efnis
að hið hefðbundna ljóðform væri
loksins dautt. Ég vék að því að fyr-
ir síðustu jól hefði Hallgrímur
Helgason gefið út Ljóðmæli þar
sem gömlum reglum um háttbund-
inn brag, rím og stuðla, er vand-
lega fylgt samkvæmt nokkuð há-
væra prógrammi skáldsins sem
maður skyldi ætla að hefði ekki
farið framhjá mörgum þeim sem
fylgjast að staðaldri með íslenskri
bókmenntaumræðu - þeirrar bók-
ar hefði hins vegar að engu verið
getið í stórri yfirlitsgrein í blaðinu
um ljóðabækur ársins. Af þessu
dró ég í spjalli mínu þá ályktun að
á Morgunblaðinu væri ekki litið á
Ljóðmæli Hallgríms Helgasonar
sem ljóðabók. Og ég
gekk skrefinu lengra
og lék mér að þeirri
hugmynd að svo væri
komið að texti með
rími og stuðlum og
háttbundinni hrynj-
andi sé almennt ekki
talinn vera ljóð.
Þetta kann að hafa
verið sagt af nokkurri
léttúð en mér þykir
gæta viðkvæmni þeg-
ar slík athugasemd er
kölluð heiftarleg árás
eins og Þröstur gerir.
Þótt Morgunblaðið sé
vissulega stórt og
vandað og ágætt blað
á íslenska vísu verður það að una
því að fjallað sé um skrif þess án
þess að blaðamenn rjúki upp til
handa og fóta og fari að tala um
„upphlaup". Ég get heldur með
engu móti fallist á að vangaveltur
minar um stöðu ljóðlistar á okkar
dögum séu eins og „myndskeið úr
kalda stríðinu" svo notað sé orða-
lag Þrastar. Maður þarf ekki að
koma úr þeirri veröld þótt maður
vogi sér að víkja að skrifum Morg-
unblaðsins. Viðbrögð Þrastar era
mér óskiljanleg, einkum í ljósi
þess að athugasemd mín um við-
tökur Morgunblaðsmanna á Ljóð-
mælum Hallgríms var augljóslega
hárrétt.
Til marks um það era alveg
óvart andmæli Þrastar. Þar segir
hann frá ritdómi Geirs Svanssonar
í Morgunblaðinu um téða bók sem
birtist að því er mig minnir á að-
fangadag jóla - en Þröstur allt að
því krefst þess að ég hafi ekki lesið
þann ritdóm. Því miður get ég ekki
orðið við þeirri kröfu. Eg man vel
eftir þessum dómi. Hann orkaði á
mig eins og blaðið hefði sent sinn
helsta sérfræðing til að aftengja
sprengju.
Nú er rétt að rifja upp athuga-
semd mína: hún var á þá leið að
Morgunblaðið hefði ekki fjallað um
Ljóðmæli Hallgríms Helgasonar
sem ljóðabók. Þröstur segir um rit-
dóm Geirs Svanssonar að þar hafi
bók Hallgríms verið „lesin á afar
frjóan hátt sem „klassískt" póst-
módernískt hugtaka- eða konsept-
bókverk, sem listaverk með af-
stöðu (attitúd) gagnvart samtíma-
bókmenntum."
Guðmundur Andri
Thorsson
Höfundur er rithöfundur.