Morgunblaðið - 15.09.2000, Blaðsíða 30

30 FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 2000
MORGUNRLAÐIÐ
ERLENT
Vatn er eitthvert eldfímasta deiluefnið í Mið-Austurlöndum
Mun veðrið í Stykkis-
hólmi valda næsta stríði?
Reuters
Ibúar þorpsins Yatta á Vesturbakka Jórdanar sækja sér vatn úr brunni fyrir utan þorpið.
Qrlög íslands og Mið-
Austurlanda tengjast
nánari böndum en flest-
ir gera sér grein fyrir.
Magnús Þorkell Bern-
harðsson rekur áhrif
veðurs og vatns á
stjórnmál Mið-Austur-
landa og það hlutverk
sem veðurathuganir í
Stykkishólmi gegna í
því sambandi.
ÞEGAR Islendingar hittast á föm-
um vegi, eða í heitu pottunum, er
ekki óalgengt að þeir tali um veðrið
enda er íslenskt veðurfar síbreyti-
legt og óútreiknanlegt. Hins vegar
kann að líða að því að það verða fleiri
en Islendingar sem láta íslenskt veð-
ur sig máli skipta. I stjórnmálum
Mið-Austurlanda, einum mesta suð-
upotti heims, er ekki ósennilegt að
ráðamenn þar muni á næstu árum
fylgjast æ betur með veðri á Islandi
og sérstaklega með veðrinu i
námunda við Stykkishólm. Astæðan
fyrir þessum einkennilega áhuga er
að veðurfræðingar og aðrir vísinda-
menn hafa á undanförnum árum tek-
ið eftir því að það ríkir sterk nei-
kvæð fylgni á milli veðurfars á
Norður-Atlantshafi og á Mið-Aust-
urlöndum. Það er að segja að ef það
er, til dæmis, rigningarsamt á Is-
landi muni það leiða til þurkka á
Mið-Austurlöndum. Ef veðrið er
hinsvegar þurrt hér heima, mun
vera vætusamt á Mið-Austurlönd-
um. Og þessi áhugi á veðurfari er
ekki einungis saklaust tómstunda-
gaman heldur er veðrið, eins og
stundum hérna á Islandi, lykillinn að
velferð þessa svæðis. Veðráttan
skiptir miklu máli á Mið-Austurlönd-
um vegna þess að það hefur áhrif á
framboð vatns, mikilvægastu auð-
lind þessa svæðis. Á undanförnum
árum hefur eftirspurn eftir vatni
aukist til muna á meðan að framboð
á vatni hefur dregist saman.
N or ður-Atlantshafssveiflan
Vatnið er orðið af svo skornum
skammti að margir sérfræðingar,
svo sem Boutrous Boutros-Ghali,
fyrrum aðalritari Sameinuðu þjóð-
anna, telja líklegt að næsta stríð á
Mið-Austurlöndum muni snúast um
vatn. Ef það rignir mikið á Stykkis-
hólmi næstu árin sem sé gæti það því
leitt til vopnaðra átáka á Mið-Aust-
urlöndum!
Ástæðan fyrir því að veðurfar á
íslandi hefur þessi áhrif á veðurfar á
Mið-Austurlöndum er fyrirbæri sem
kallast, Norður-Atlantshafssveiflan
(NAS) (North Atlantic Oscillation),
veðurkerfi, sem íslenskir veðurfræð-
ingar geta útskýrt betur en undirrit-
aður. NAS hefur lengi verið þekkt
og veldur til dæmis því að oft er ekki
samsvörun á milli hitastigs í austur-
hluta íslands og vestur hluta þess.
Þetta kerfi er einnig talið skýra að ef
hitastigið er fyrir neðan meðallag á
Grænlandi er það fyrir ofan meðal-
lag á Skandinavíu og öfugt. Undan-
farin ár hafa vísindamenn við La-
mont Doherty-stofnunina við
Columbia-háskólann í New York
fylgst náið með þessu veðurkerfi og í
kjölfarið lagt fram áhugaverða
kenningu um spásagnargildi veðurs-
ins hér á Norður-Atlantshafi og veð-
urfars í Mið-Austurlöndum. Þeir
sækja meðal annars gögnin sín úr
veðurathugunarstöð fyrir utan
Stykkishólm (sjá vefsíðu
www.ldeo.columbia.edu/~cullen/
Middle_East_Water.html).
Ef reiknilíkan þeirra reynist hafa
spásagnargildi geta ríkisstjórnir
Mið-Austurlanda undirbúið sig bet-
ur undir breytingai- í veðri og jafnvel
séð fyrir hvort sumarið muni verða
vætusamt eður ei. Þessar upplýsing-
ar eru mjög mikilvægar enda ein-
kennist umhverfi Mið-Austurlanda
af þurrlendi og litlu regnfalli. Þar
ríkir nú alvarlegur vatnsskortur
ekki bara vegna umhverfisþátta
heldur einnig vegna þess að í löndum
fyrir botni Miðjarðarhafs, eins og
Egyptalandi, Sýrlandi og Jórdaníu,
er gifurlega mikil fólksfjölgun. Al-
mennt eykst fólksfjöldi um 3,5% á
hverju ári í Mið-Austurlöndum, sem
er hærra hlutfall en víðast annars
staðar í heiminum. Og þessi aukni
fólksfjöldi eykur eðlilega á eftir-
spurn eftir vatni. Ríkisstjómir þess-
ara landa hafa ennfremur lagt
áherslu á að auka landbúnað í land-
inu til að mæta aukinni eftirspurn
eftir matvælum sem enn hefur aukið
á eftirspum eftir vatni. Eins og er,
fara um 80% alls vatns í Mið-Austur-
löndum í akuryrkju. Þetta er því erf-
iður vítahringur. En þar með er ekki
öll sagan sögð.
Hver á vatnið í ánum?
Það sem gerir stöðuna enn erfið-
ari er að það vatn sem Mið-Austur-
landabúar nýta kemur fyrst og
fremst úr ám, eins og Jórdan, Efrat
eða Níl, sem eiga upptök sín í einu
landi, renna í gegnum annað og jafn-
vel í það þriðja. Nokkrar þjóðir eiga
því aðgang að sama vatni sem vekur
spuminguna hver eigi vatnið. Hver á
til dæmis ána Efrat? Upptök hennar
era í Tyrklandi og þaðan rennur hún
í gegnum Sýrland og írak áður en
hún skilar sér í Persaflóann. Hvað
geta Sýrlendingar og írakar gert ef
Tyrkir ákveða að nýta meira vatn,
og minnka þar af leiðandi vatnsflæð-
ið inn i Sýrland og írak? Sýrlending-
ar era reyndar mjög áhyggjufullir
yfir hinu metnaðarfulla Ataturk-
verkefni í suðvesturhluta Tyrklands.
Þetta verkefni gerir ráð fyrir að
reistar verði 22 stíflur og 19 virkjan-
ir í Efrat og Tigris sem mun hafa
veraleg áhrif á vatnsmagn þeirra
inní Sýrland og írak. Efrat er ein-
mitt helsta vatnslind Sýrlendinga.
Minnkandi vatnsmagn Efrat og
stórhuga áætlanir Tyrkja, sem
munu minnka vatnsflæðið enn frek-
ar, hafa aukið mjög á spennuna milli
Tyrklands og Sýrlands. Sýrlending-
ar hafa verið með miklar yfirlýsing-
ar þar sem Tyrkjum er lýst með
svipuðum lýsingarorðum og Sýr-
lendingar hafa aðallega notað í garð
ísraela. Og ekki eru það falleg orð
og ekki era samskipti þessara ríkja
mjög vinsamleg um þessar mundir.
Svipuð spenna er á milli Egypta-
lands og Eþíopíu en Eþíopíubúar
era með metnaðarfulla áætlun að
reisa virkjanir í Níl sem myndi
minnka vatnsflæðið til muna inní
Egyptaland sem yrði alvarlegt
vandamál fyrir Egypta.
Vatn skipar líka miðlægan sess í
öllum samningaviðræðum Israela og
araba. Israel, sem hefur mjög þróað-
an efnahag, notar mun meira vatn
miðað við höfðatölu en nágrannaríki
þeirra. Helstu vatnsból þeirra eiga
upptök sín annaðhvort á Gólan-hæð-
unum eða á hernumdu svæðunum á
Vesturbakkanum. Þessi svæði eru
einmitt það land sem bæði Sýrlend-
ingar og Palestínumenn gera tilkall
til. Það er því ljóst að ísraelar munu
ekki semja um eitt eða neitt nema að
áframhaldandi aðgangur þeirra að
þessum vatnsbólum sé tryggður.
Okkur Islendingum þætti það
kannski fráleitt að gera mikið veður
úr svo sjálfsagðri auðlind sem vatni.
En hafa ber í huga að við voram
sjálfir reiðubúnir til að heyja stríð, ef
stríð má kalla, um eina af náttura-
auðlindum okkar, sjálfan þorskinn.
Per.safióastríðið 1991 var háð útaf
oh'u sem er önnur mikilvæg náttura-
auðlind í Mið-Austurlöndum.
Enn er verið að reikna út hversu
mikið spásagnargildi NAS hefur.
Vísindamenn við Lamont Doherty-
stofnunina telja að það sé töluvert.
Ef reiknilíkön þeirra reynast
áreiðanleg gætu ríkisstjómir Mið-
Austurlanda betur undirbúið sína
landbúnaðarstefnu fram í tímann og
gert tímabærar ráðstafanir eftir því
sem við á. Og til að gá til veðurs
munu þeir væntanlega hta norður til
okkar, og ekki síst til Stykkishólms,
til að athuga hverskonar veðurspá er
líkleg fyrir þá.
Örlög Mið-Austurlanda era
tengdari okkur en við kannski ger-
um okkur grein fyrir. Og þó að
margir séu svartsýnir yfir gangi
mála og telji að vatnsskorturinn
muni leiða til vopnaðra átaka eru
margir sem líta á þetta ástand sem
lykilinn að friði og aukinni samvinnu.
Lykillinn felst í samstarfi
Þar sem líf þessara þjóða byggist
á aðgangi að vatni úr ám sem renna
úr einu landi til annars er einnig
nauðsynlegt að þessar þjóðir vinni
saman. Það að Sýrlendingar og Isra-
elar uppgötva æ betur að þeir eiga
sameiginlega hagsmuni í þessu mik-
ilvæga máli, sem er spurning um líf
og dauða fyrir báðar þessar þjóðir,
kann að leiða til þess að þeir vinni
saman að nýtingu vatns. Og ef farið
er að vinna saman á einu sviði er
ekki langt í að samvinna hefjist á
öðram. Þess vegna gæti spurningin
um vatnið frekar leitt til friðar en
stríðs. Ef það er sólríkt hér á ís-
landi, eins og við sífellt vonum, mun
það einnig hjálpa til þess að friður og
efnahagsleg velsæld muni ríkja á
Mið-Austurlöndum.
Dr. Magnús Þorkell Bemharðsson er
aðstoðarprófessor í Mið-Austur-
landafræðum við Hofstra-háskólann
íNew York.
Jerúsalem. The Daily Tclegraph.
EHUD Barak, forsætisráðherra
ísraels, hefur kynnt áform um að
draga úr áhrifum strangtrúaðra
gyðinga og trúarreglna á ísraelskt
samfélag. Áætluninni, sem líkt hef-
ur verið við „veraldlega byltingu",
hefur verið misjafnlega tekið.
Eftir að ljóst varð að minnihluta-
stjórn Baraks hefði mistekist að
komast að endanlegum friðarsamn-
ingum við Palestínumenn fyrir
frestinn sem rann út 13. september
hefur forsætisráðherrann einbeitt
sér að því að búa Verkamanna-
flokkinn undir þingkosningar, sem
búist er við að verði haldnar innan
fárra mánaða. Meðan Barak taldi
enn möguleika á að samningar næð-
ust gætti hann sín á því að styggja
ekki fulltrúa strangtrúaðra gyðinga
á þinginu. Margir telja tillögurnar
nú bera þess merki að
hann hafi alfarið
beint sjónum sínum
að hefðbundnum
kjósendum Verka-
mannaflokksins, sem
era vinstra megin við
miðju og láta sig
trúmál litlu skipta.
Almennings-
samgöngur leyfð-
ar álaugardögum
Frá stofnun Isra-
elsríkis árið 1948 hef-
ur samfélagið að
veralegu leyti lotið
trúarlegum reglum sem era í litlu
samræmi við hugmyndaheim Vest-
urlandabúa í samtímanum. Barak
hyggst nú gera breytingu þar á. Áf-
orm hans fela meðal
annars í sér að
borgaralegar giftingar
verði leyfðar, en til
þessa hefur aðeins
rabbínum verið heimilt
að gefa saman hjón og
þeim tveimur millj-
ónum ísraela sem ekki
játa gyðingdóm hefur
ekki verið kleift að
ganga í hjónaband í
landinu. Gert er ráð
fyrir að strætisvagnar
muni ganga á laugar-
dögum, sem er hvfldar-
dagur gyðinga, og jafn-
framt á að heimila ríkisflugfélaginu
E1 A1 að fljúga á hvfldardeginum.
Það myndi auðvelda einkavæðingu
flugfélagsins, en flugbannið á laug-
ardögum hefur verið hugsanlegum
fjárfestum þyrnir í augum.
Barak leggur einnig til að trú-
málaráðuneytið verði lagt niður, en
það hefur meðal annars sætt harðri
gagnrýni fyrir að veita fé til trúar-
legra stjórnmálasamtaka. Þá stend-
ur til að afnema þá reglu að trú-
flokkur sé tilgreindur á
nafnskírteinum, og samræmd nám-
skrá fyrir grannskóla verður gefin
út, en strangtrúaðir gyðingar senda
gjarnan börn sín í trúarlega skóla,
þar sem áhersla er lögð á trú-
fræðslu. Trúfræðingar hafa verið
undanþegnir herskyldu í Israel og
strangtrúarflokkarnir hafa mót-
mælt harðlega í hvert sinn sem
hugmyndir koma upp um að breyt-
ing verði þar á. I áætlun Baraks er
ekki sagt beint út að þeir verði
skyldaðir til að gegna herþjónustu,
en lagt er til að möguleikinn á því
verði kannaður.
Tregða til breytinga
Ýmsir hafa orðið til að gagnrýna
þessi áform forsætisráðherrans.
Strangtrúaðir gyðingar fara þar
vitanlega fremstir í ílokki og saka
hann um að vega að stoðum Israels-
ríkis. Ýmsir hófsamari stjórnmála-
menn, sem eru fremur hlynntir
meginhugsuninni í tillögum Baraks,
telja hann þó ganga of langt og ótt-
ast að spenna aukist á milli hins
veraldlega sinnaða meirihluta og
strangtrúaða minnihlutans ef
áformunum verður hrint í fram-
kvæmd.
Barak hefur brugðist til varnar
og leggur áherslu á að hann hafi
aldrei haft í hyggju að gera „bylt-
ingu“. I yfirlýsingu frá
forsætisráðuneytinu segir að þótt
Barak sé staðráðinn í að „gera Isr-
ael að nútímalegu ríki á 21. öldinni“
verði ekki lýst stríði á hendur
strangtrúuðum og haft verði náið
samráð við forsvarsmenn þeirra um
framkvæmd áætlunarinnar.
Ehud Barak vill draga úr áhrifum trúar á ísraelskt samfélag
„Veraldleg bylting“ áformuð
Ehud Barak