Morgunblaðið - 15.09.2000, Blaðsíða 59

MORGUNB LAÐIÐ
UMRÆÐAN
FOSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 2000
%

JL
Rétturinn til að-
gangs að opin-
berum störfum
ÞÖKK sé þeim sem
haft hafa samband við
mig vegna greinar
minnar í Morgunblað-
inu sl. laugardag, þar
sem ég fann að síðustu
skipan í embætti
hæstaréttardómara.
Meðal þess sem fram
kom í viðbrögðum les-
enda var að þeir höfðu
ekki allir gert sér grein
fyrir því að aðgangur að
opinberum störfum á
jafnræðisgrundvelli
teldist til samnings-
bundinna mannrétt-
inda. Hef ég verið til
þess hvött að gera svo-
lítið nánari grein fyrir e-lið 25. gr. al-
þjóðasamningsins um borgaraleg og
stjórnmálaleg réttindi, sem ég visaði
til í greininni sl. laugardag og mun
því fara um þetta ákvæði nokkrum
orðum. ítarleg getur sú umfjöllun þó
ekki orðið þar sem mér eru af blaðs-
ins hálfu settar ákveðnar skorður um
lengd greinarinnar. Réttur þessi var
fyrst fram settur í Mannréttindayfir-
lýsingu SÞ 1948, sem var yfirlýsing
þáverandi aðildarríkja samtakanna
um hvaða grundvallarréttindi bæri
að tryggja íbúum heimsbyggðarinn-
ar í framtíðinni. Þar vonj greind til-
tekin borgaraleg, stjórnmálaleg,
efnahagsleg, félagsleg og menning-
arleg réttindi. í 21. grein yfirlýsing-
arinnar var kveðið á um stjómmála-
leg réttindi, sem talin voru forsenda
lýðræðislegs þjóðskipulags. Ekki
voru allir fulltrúar ríkjanna, sem
unnu að samningu yfirlýsingarinnar,
á einu máli um hvað í hugtakinu lýð-
ræði fælist og því gert ráð fyrir því,
að ríki hefðu frjálsar hendur um fyr-
irkomulag kosninga. En það er önnur
saga. Góð samstaða náðist um 21.
grein en þar segir: 1. Hverjum manni
er heimilt að taka þátt í stjóm lands
síns, beinlínis eða með því að kjósa til
þess fulltrúa frjálsum kosningum. 2.
Hver maður á jafnan rétt til þess að
gegna opinberum störfum í landi
sínu. 3. Vilji þjóðarinnar skal vera
grundvöllur að valdi ríkisstjórnar.
Skal hann látinn í ljós með reglu-
bundnum, óháðum og almennum
kosningum, enda sé kosningaréttm-
jafn og leynileg atkvæðagreiðsla við-
höfð eða jafngildi hennar að frjáls-
ræði. Við samningu greinaiinnar
varð minnstur ágreiningur um 2.
málsgrein. í fyrstu drögum að yfir-
lýsingunni var gert ráð fyrir því að
skipan í opinbert starf skyldi byggj-
ast á úrslitum prófa en frá því var
fallið. Mannréttindayfirlýsingin sjálf
er ekki bindandi þjóðréttarsamning-
ur enda þótt hún hafi haft gífurleg
áhrif og sé af mörgum talin ígildi slíks
samnings - hafi öðlast það gildi sem
venjuréttur vegna þess hve oft er til
hennar vísað í ræðum sem ritum
stjórnmálaleiðtoga og fræðimanna.
Er álitamál hversu háttar þjóðréttar-
legum skyldum ríkja vegna yfirlýs-
ingarinnar einnar. Árið 1966 voru
hinsvegar samþykktir á vettvangi SÞ
tveir alþjóðlegir þjóðréttarsamning-
ar um mannréttindi, sem gengu í
gildi tíu árum síðar. Þeir eru bind-
andi að þjóðarrétti fyrir þau ríki, sem
hafa fullgilt hann og ber stjórnvöld-
um ríkjanna að sinna þeim skyldum
gagnvart eigin þegnum, sem þau hafa
undirgengist með fullgildingunni,
hvort sem samningarnir teljast til
landsréttar eða ekki. Báðir hafa verið
fullgiltir af Islands hálfu en ekki inn-
leiddir í landslög. Annai- þessara
samninga fjallar um borgaraleg og
stjómmálaleg réttindi, hinn um efna-
hagsleg, félagsleg og menningarleg
réttindi. í stuttu máli sagt skyldi hinn
fyrri koma sem fyrst til framkvæmda
í aðildarríkjunum en sá síðari, sem
sýnt var að krefðist meiri fjármuna,
framkvæmast í áíongum eftir efna-
hagsaðstæðum hvers ríkis. Flest
réttindin í hinum fyrr-
nefnda eru svokölluð
borgaraleg réttindi en
25. gi’. hans kveður sér-
staklega og nánar á um
stjómmálalegu réttind-
in í 21. gr. Mannrétt-
indayfirlýsingarinnar.
Enda þótt skoðanir
væra nokkuð skiptar
um orðalag 25. greinar
náðist fljótt um hana
sátt. Fram kemur þar (í
c-lið í stað 2. mgr. í yfir-
lýsingunni) að á grand-
velli hinnar almennu
jafnræðisreglu og án
ósanngjamra takmark-
ana skuli sérhver borg-
ari eiga rétt á og hafa tækifæri til að
Mannréttindi
Val í störf á að byggjast
á hlutlægu hæfnismati,
segir Margrét
Heinreksdóttir.
hafa aðgang að opinbera starfi í landi
sínu á almennum jafnréttisgrand-
velli. Þetta orðalag (on general terms
of equality) var beinlínis hugsað til
þess að koma í veg fyrir að forrétt-
indahópar einokuðu opinbera þjón-
ustu. Þó ber að athuga, að réttinum
er ekki ætlað að ná til allra einstakl-
inga innan vébanda viðkomandi ríkis.
Þar segir ekki að allir eigi þennan
rétt, heldur má takmarka hann við þá
sem hafa ríkisborgararétt (skal sér-
hver borgari eiga rétt á o.s.frv.).
Orðalagið „án ósanngjarnra tak-
markana“ sýnir einnig, að réttinn má
takmarka t.d. við tiltekin aldursmörk
og binda hann nauðsynlegum skilyrð-
um um menntun og hæfni til viðkom-
andi starfs, sbr. 6. gr. laganna um
réttindi og skyldur starfsmanna rík-
isins, sem beita ber með hliðsjón af
ákvæði 65. gr. stjómarskrárinnar um
að allir skuli jafnir fyrir lögunum.
Mai-kmiðið á að vera að fá sem hæf-
asta starfskrafta til að annast ríkis-
reksturinn hverju sinni. En skilyrðin
verða að vera málefnaleg, fagleg og
sanngjörn. Grandvallarregla er að öll
opinber störf séu auglýst til þess að
allir, sem uppfylla hin tilteknu skil-
yrði, hafi tök á að neyta þessa réttar
síns - og gildir hún jafnt þótt ráðið sé
til skamms tíma. Val í störf á síðan að
byggjast á hlutlægu hæfnismati.
Ekki má mismuna umsækjendum
vegna kynþáttar, litarháttar, kyn-
ferðis, tungu, trúarbragða, stjórn-
málaskoðana eða annarra skoðana,
þjóðernisupprana eða félagslegs
upprana, eigna, ætternis eða annarra
aðstæðna - nema hvað svokölluð
tímabundin, jákvæð mismunun er
heimil í sérstökum tilvikum í því
skyni gagngert að leiðrétta misrétti
og stuðla að jafnrétti í reynd. Það
háttalag, sem tíðkast hefur hér á
landi, að ráða fólk til opinberra starfa
eftir stjórnmálaskoðunum eða á
grundvelli ættemis, sifja- og/eða
vinatengsla umfram aðra hæfari um-
sækjendur er því brot á skyldum
stjórnvalda við íslenska ríkisborgai’a
samkvæmt c-lið 25. gr. alþjóðsamn-
ingsins um borgaraleg og stjóm-
málaleg réttindi. í fyrri grein minni
var g;etið um túlkun Mannréttinda-
samningsnefndarinnar á ákvæðinu
og er ekki ástæða til að endurtaka
það. Á það skal hinsvegar bent, að ís-
lendingar geta vísað málum til nefnd-
arinnar að tilteknum skilyrðum upp-
fylltum, sem of langt mál yrði að
rekja hér, en þeirra á meðal er að
þeir hafi áður leitað allra leiða heima
fyrir til að ná fram rétti sínum.
Höfundur er lögfræðingur og sér-
fræðingur í mannréttindamálum.
Margrét
Heinreksdóttir
Samband kjósenda
og þingmanna
ÞÆR era réttar
ábendingar Morgun-
blaðsins í leiðara sl.
laugardag að breyting-
ar á kjördæmaskipan
sem taka munu gildi við
næstu kosningar kalla á
„vandamál í samskipt-
um við kjördæmi og
kjósendur", eins og
blaðið kemst að orði.
Þetta var að ég hygg
mörgum þingmönnum
ljóst og margir létu ein-
mitt í ljósi sömu áhyggj-
ur og þær sem Morgun-
blaðið viðrar nú í
ritstjómargreininni.
Sérstök nefnd undir
forystu Friðriks Sophussonar, fyrrv.
fjármálaráðherra, undirbjó kjör-
dæmabreytinguna. Nefndin skilaði
forsætisráðherra skýrslu sinni í októ-
ber 1998. Þar lagði hún til eftirfar-
andi:
„Verði tillögur nefndarinnar að
lögum er ljóst að aðstaða þingmanna
til að sinna kjósendum i hinum land-
fræðilega stærri kjördæmum verður
önnur en áður.
Með hliðsjón af því hvetur nefndin
til að aðstoð við þingmenn úr þessum
kjördæmum verði aukin, t.d. þannig
að þingmenn fái styrk til að njóta lið-
sinnis starfsmanns eða til annars kon-
ar aðstoðar.“
I samræmi við þessar tillögur var
sett á laggimar önnur nefnd sem
undirritaður var formaður fyrir.
Hafði nefndin það tvíþætta hlutverk
að gera tillögur um aðgerðir í byggða-
málum og varðandi starfsaðstöðu
þingmanna. Sú nefnd skilaði af sér
skýrslu og tillögum um hvorttveggja,
sem dagsett var 5. mars 1999.
Hverjar voru tillögurnar?
Hvað starfsaðstöðu þingmanna í
hinum stóra kjördæmum varðar sér-
staklega, lagði nefndin það til að þing-
mönnum landsbyggðarkjördæm-
anna, þai’ sem kosnir verða 30
alþingismenn, verði lögð til vinnuað-
staða í kjördæmunum og að þeir geti
ráðið til sín starfsmenn með eftirfar-
andi reglum:
1. Fyrir einn þingmann hvers
stjórnmálaflokks í kjördæmi komi
einn starfsmaður.
2. Fyrir hvern þingmann umfram
einn komi hálfur starfs-
maður.
Nefndin lagði líka til
að fyrri töluliðurinn
kæmi til framkvæmda
um mitt næsta ár en til-
lögumar verði fram-
kvæmdar að fullu eftir
næstu kosningar. Það
var mat okkar að miðað
við þáverandi upplýs-
ingar mætti ætla að
fyrri töluliðurinn þýddi
10 stöðugildi, en 20 þeg-
ar það hefði verið fram-
kvæmt að fullu.
Á það var lögð
áhersla ráðning starfs-
mannanna væri á for-
sendum þingmannanna og hafi aðset-
ur þar sem þingmennimir ákveði.
Sérstök ástæða er til þess að undir-
strika það að tillögur beggja nefnd-
anna nutu almenns og þverpólitísks
stuðnings. í báðum nefndum vora
þingmenn úr öllum þeim þingflokk-
um er þá áttu sæti á Alþingi. I starfi
að þessari stefnumörkun um aðstoð
við þingmenn í kjördæmunum, var
lögð áhersla á að ná sem víðtækastri
sátt. Er óhætt að segja að slíkt hafi
tekist að fullu.
Mikil breyting
Það er augljóst að þótt þessar til-
lögur verði framkvæmdar, verður
mikil breyting á samskiptum þing-
manna og kjósenda. Sá sem hér stýrir
penna, var meðal annars af þeim sök-
um, andsnúinn kjördæmabreyting-
unni. 1 umræðum í þinginu benti ég
þráfaldlega á mikilvægi þess að
tryggja sem best og milliliðalausast
samband þingmanna og kjósendanna.
Benti ég á það að slíkt ætti líka að
vera almennt leiðarljós við mótun
nýrrar löggjafar um kjördæmaskipan
og kosningar í landinu. I því sam-
bandi vakti ég sérstaklega athygli á
að í hinni viðurhlutamiklu athugun
sem fór fram af hálfu breskra stjórn-
valda um líkt leyti, hefði sérstaklega
verið vikið að þessu og lögð áhersla á
það rík áhersla að eitt meginmark-
miðið með kjördæmaskipan hverju
sinni væri að tryggja sem best tengsl
kjósenda og þingmanna.
Umræðan legið á milli hluta
Því miður hefur umræða um þenn-
Kjördæmaskipan
Tillögur þessar miða að
því, segir Einar K.
Guðfínnsson, að koma
til móts við þau sjónar-v
mið, að viðhalda beri
sem mestu og bestu
sambandi þingmanna og
umbjóðenda þeirra.
an þátt málsins oft legið á milli hluta
hér á landi. Menn hafa um of horft til
spumingarinnar um vægi atkvæða
þegar rætt er um breytingar á kjör-
dæmasldpan eða á kosningalöggjöf-
inni. Aðrir þættir sem fræðimenn,
stjómmálamenn og almenningur er-
lendis benda á í þessu sambandi hafa
lítt verið ræddir. Þar á meðal spurn-
ingin um áhrif kjósenda og sambanS1
þeirra við þingmenn. Sætir þetta
vissulega nokkurri furðu.
Ætla má að breytingar sem veikja
samband þingmanna og kjósenda,
styrki stöðu þrýstihópa og þykir þó
ýmsum nóg um þegar. Greinileg
merki má sjá að slík samtök hafa ver-
ið að eflast á síðustu áram, sem í
mörgum tilvikum hefur orkað mjög
tvímælis, svo ekki sé fastar að orði
kveðið.
Komið til móts við sjónarmiðin
Tillögur þær sem íjallað hefur ver^
ið um í þessari grein, miða að því að
koma til móts við þau sjónarmið, að
viðhalda beri sem mestu og bestu
sambandi þingmanna og umbjóðenda
þeirra. Um slíkt hefur verið ágætt
samkomulag í þjóðfélaginu. Þessar
tillögur era ennfremur í samræmi
kröfur um beinni þátttöku almenn-
ings í mildlvægum ákvörðunum í
þjóðfélaginu. Þeim er því ætlað að
mæta þeim eðlilegu áhyggjum sem
Morgunblaðið hefur af þessum mál-
um og koma fram í ritstjómargrein
blaðsins laugardaginn 9. september
sl.
Höfundur er alþingismaður fyrir
Sjálfstæðisflokkinn á Vesttjörðum:"
Einar K.
Guðfínnsson
Pólitískur lögfræðingur
ÉG HEF í sjálfu sér
margt betra að gera við
tíma minn en að standa
í karpi við Jón Steinar
Gunnlaugsson, sem
titlar sig sem hæsta-
réttarlögmann, en er,
þegar betur er að gáð,
innsti koppur í búri
Sjálfstæðisflokksins.
Sem slíkur hefur hann
m.a. gegnt stöðu for-
manns yfirkjörstjórnar
í Reykjavík.
Það er slæmt, að
menn, sem gefa sig út
fyrir að vera lögfræð-
ingar, skuli blanda
saman starfi sínu og pólitík með
þeim hætti, sem Jón Steinar gerir.
Trúverðugleiki hans sem lögfræð-
ings bíður hnekki við það.
Auðvitað kemur það við kaunin á
Jóni Steinari, þegar hann er minntur
á afskiptin af máli Heklu hf. á sínum
tíma, ekki vegna þess, að hann hafi
staðið ranglega að málum þá, heldur
vegna hringsnúnings hans nú.
Til upprifjunar fyrir lögfræðing-
inn, svo að öllu sé til skila haldið,
hugðist þáverandi fjánnálai’áðherra
beita kæranefnd útboðsmála til að
stöðva fyrirliggjandi samning
Reykjavíkurborgar og Heklu hf. um
kaup á túrbínu fyrir Nesjavallavirkj-
un. Borgarráð greip þá til þess ráðs
að koma saman að
kvöldi 2. dags páska til
að samþykkja samn-
inginn. Þar með hafði
fjármálaráðherra ekld
lengur neina aðkomu
að málinu.
Með nákvæmlega
sama hætti samþykkti
borgarráð nýlega
samning milli Fræðslu-
miðstöðvar Reykjavík-
urborgar og Línu.Nets
og þar með hafði fjár-
málaráðherra, eins og í
fyrra skiptið, ekki leng-
ur neina aðkomu að því
máli, þar sem samning-
ur var kominn á. Varðandi þann
samning er ekki deilt um það, að
hann sé innan þeirrar fjárhæðar,
sem er útboðsskyld samkvæmt
E E S-samningnum.
Þrátt fyrir það, að enginn hafi
kært þann samning, enda er hann
ekki kæranlegur, ákveður settur
fjármálaráðherra, í þessu tilviki
Björn Bjarnason menntamála-
ráðherra, að úrskurða í málinu.
Þarna fer Björn Bjarnason langt út
fyrir valdsvið sitt og verður ekki
annað ráðið af því en að um pólitíska
hefnigimi hans sé að ræða í garð
borgaryfirvalda.
Venjulegur heiðvirður lögfræð-
ingur myndi aldrei álykta, að
Alfreð Þorsteinsson
Stjórnmál
Það er slæmt, að menn,
sem gefa sig út fyrir að
vera lögfræðingar, segir
Alfreð Þorsteinsson,
skuli blanda saman
------------------------j-f—
starfí sínu og pólitík
með þeim hætti, sem
Jón Steinar gerir.
Reykjavíkurborg hefði brotið lög
vegna þessa svokallaða úrskurðar
Björns Bjarnasonar heldur benda á
augljósar veilur í málatilbúnaði ráð-
herrans. En þess er auðvitað ekki að
vænta af hálfu Jóns Steinars, sem
virðist líta á sig sem eins konar
trúboða Sjálfstæðisflokksins
sem allt er leyfilegt.
Um vitsmuni Jóns Steinars læt ég
lesendur Morgunblaðsins dæma, en
ekki hafa þessi síðustu afskipti hans
af málefnum Sjálfstæðisflokksins
aukið hróður flokksins, nema síður
sé.
Höfundur er borgarfulltrúi í
Reykjavík.
xr