Morgunblaðið - 15.09.2000, Síða 42

42 FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLARIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 2000 43
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
UPPLÝSINGAGJÖF
HLUTAFÉLAGA
s
IViðskiptablaði Morgunblaðsins í
gær birtist viðtal við Finn Svein-
björnsson, __ framkvæmdastjóra
Verðbréfaþings íslands, sem ástæða
er til að vekja athygli á. í þessu við-
tali fjallar hann m.a. um upplýsinga-
gjöf á hlutabréfamarkaðnum og segir
m.a.: „Það fylgir því mikil ábyrgð að
gefa frá sér fréttir og það skiptir máli
hvernig þær eru orðaðar. Með vali á
orðum og ákveðinni framsetningu er
hægt að láta hlutina líta öðru vísi út
en þeir eru í raun. Félög verða að
gera sér grein fyrir því, að það eru
ekki eingöngu fagfjárfestar sem fjár-
festa í hlutabréfum heldur er almenn-
ingur að fjárfesta og það þarf að gæta
vel að sér þegar fréttir eru settar
fram sem ætlaðar eru öllum almenn-
ingi en ekki eingöngu fagfjárfestum.
Og Verðbréfaþing hefur skyldum að
gegna gagnvart öllum þessum aðil-
um, bæði skráðum félögum og öllum
fjárfestum og það þarf að finna
ásættanlega lausn sem allir geta fellt
sig við.“
Þetta eru orð í tíma töluð og ástæða
til að fagna þessum ummælum fram-
kvæmdastjóra Verðbréfaþings. Þótt
ofmælt sé, að um hafi verið að ræða
almennt vandamál á hlutabréfamark-
aðnum eru engu að síður áberandi
dæmi um upplýsingagjöf sem segja
má, að hafi ekki gefið fullkomlega
rétta mynd af afkomu fyrirtækja,
eins og að var vikið í dálki Innherja í
Viðskiptablaði Morgunblaðsins fyrir
skömmu.
Það hefur lengi verið töluvert á
reiki hvernig félög hafa fært sölu-
hagnað eða tap á sölu eigna. Fyrir-
tæki hafa tilkynnt um umtalsverðan
hagnað sem þegar betur er að gáð
kemur í ljós að byggist á eignasölu en
ekki afkomu frá rekstri. Það skal fús-
lega viðurkennt að fjölmiðlar hafa
tekið þátt í að rugla þessa mynd með
því að gera ekki nægilega skýran
greinarmun á þessu í fréttum af af-
komu fyrirtækja.
Um þetta segir Finnur Svein-
björnsson í fyrrnefndu samtali:
„Þessi nýja regla um það hvernig fara
eigi með söluhagnaðinn tekur gildi
frá og með næstu áramótum en félög
eru hvött til að beita henni fyrr og
sum félög hafa kosið að gera það.
Nokkur dæmi voru um að hagnaður
jókst mjög milli ára en þegar farið
var að rýna í tölurnar sást, að þetta
var aðeins vegna söluhagnaðar sem
getur verið að verði aðeins í þetta
eina skipti. í fréttaflutningi félag-
anna kom þó fyrir, að látið var fara
lítið fyrir þessu. I umræddri reglu
kemur fram, að það kunni að vera til-
efni til að birta söluhagnað sérstak-
lega með sérstakri línu í reikning-
num, jafnvel þótt það sé ekki skylda.
Verðbréfaþing hefur þegar sent bréf
til allra skráðra félaga þar sem þau
eru hvött til að íhuga vandlega í sam-
ráði við endurskoðendur sína, hvort
ekki sé ástæða til að birta söluhagnað
eða -tap af eignum sem sérstakan
rekstrarlið ásamt því að fjalla um
hann í skýringum.“
Það eru of mörg dæmi um að fyrir-
tæki selji eignir til þess að milliupp-
gjör eða ársreikningar líti betur út.
Hinn almenni borgari, sem notar
sparifé sitt að einhverju leyti til að
fjárfesta í hlutafélögum, tekur eftir
fréttum um mikinn hagnað en rýnir
kannski ekki ofan í tölurnar og sér
þess vegna ekki að afkoma af rekstri
getur verið býsna rýr.
Þetta aukna aðhald Verðbréfa-
þings íslands á eftir að verða íslenzka
hlutabréfamarkaðnum til farsældar.
BUVÖRUVERÐ Á ÍSLANDIOG í NOREGI
að er eftirtektarvert að svipaðar
umræður virðast fara fram í
Noregi og hér á Islandi um hátt verð
á búvöru til neytenda og ástæður
þess. '
Fyrir skömmu kynnti landbúnaðar-
eftirlit á vegum norska ríkisins niður-
stöður könnunar á þróun búvöru-
verðs og komst að þeirri niðurstöðu,
að þrátt fyrir lækkað verð frá bænd-
um væri verði til neytenda haldið
uppi og talið að þar ættu heildsalar
mesta sök. Landbúnaðareftirlitið
varð hins vegar að viðurkenna, að það
hefði gleymt að taka ákveðnar skatt-
greiðslur með í reikninginn og batn-
aði þá staða heildsala í þessum um-
ræðum.
Norski landbúnaðarráðherrann
hefur hins vegar skýrt frá því að í
óbirtri skýrslu sé sýnt fram á, að það
sé á smásölustigi sem verðinu sé
haldið uppi. Matvöruverzlanir hagn-
ist nú betur en önnur fyrirtæki í Nor-
egi.
Einn helzti matvörukaupmaður
Norðmanna vísar þessum ásökunum
á bug og segir að launakostnaður og
húsaleiga hafi hækkað.
Við Islendingar þekkjum þessar
umræður þar sem hver vísar á annan.
Hér hjá okkur virðist ljóst að þótt
verð til bænda hafi lækkað skili það
sér ekki til neytenda. Talsmenn mat-
vöruverzlana bera af sér sakir en
talsmenn vinnslustöðva vísa til þess,
að kostnaður hafi hækkað og ekki sé
sjálfgefið að verðlækkun til bænda
skili sér til neytenda.
Bændur standa frammi fyrir því, að
í umræðum hér er því haldið fram, að
það sé vegna þrýstings frá þeim sem
innflutningur landbúnaðarafurða sé
ýmist bannaður eða þeir verndaðir
með ofurtollum. Þeim þykir þetta
hart þar sem öllum er ljóst að þeir
bera ekki mikið úr býtum. Það er mik-
ið hagsmunamál bændastéttarinnar
að hið rétta komi fram.
Stórmarkaðir í matvöru eru ásak-
aðir um að halda uppi verði á búvör-
um í skjóli fákeppni. Þeir neita því og
hafa því hagsmuni af að hið sanna
komi í ljós.
Athyglin hefur beinzt að vinnslu-
stöðvum sem bera fyrir sig aukinn
kostnað. Allir vita hins vegar að
rekstur sumra vinnslustöðva í land-
búnaði er óhagkvæmari en orð fá lýst.
Þetta mál verður að upplýsa til
þess að aðilar þess haldi trúverðug-
leika sínum gagnvart neytendum.
OHÆTT ER að fullyrða að
samningurinn um Evr-
ópskt efnahagssvæði
(EES) hafi almennt
reynst íslandi hagstæður. Aðgangur
að mörkuðum er greiðari, þátttaka í
evrópskum samstarfsverkefnum,
ekki síst á sviði rannsóknar og þró-
unar, hefur skUað umtalsverðu fjár-
magni og þekkingu tU landsins og
samræming leikreglna í atvinnulífi
hefur leitt tU aukins frjálsræðis og
nútímalegra stjómarhátta. Rök má
færa fyrir því að samningurinn hafi
meðal annars stuðlað að þeim stöð-
ugleika sem nú ríkir í íslensku efna-
hagslífi.
I þessari grein er fyrst og fremst
ætlunin að fjalla um EES-samning-
inn, kosti hans og gaUa. Markmiðið
er að skoða sérstaklega annmarka
hans og hvort hann dugar hagsmun-
um Islands tU framtíðar. Ekki er
hins vegar ætlunin að fjalla um
spuminguna um hugsanlega aðUd
íslands að Evrópusambandinu
(ESB).
Tveggja stoða samningurinn
með veika EFTA-stoð
EES-samningurinn var undirrit-
aður í Oporto í Portúgal í maí 1992,
en um samninginn hafði verið mikil
pólitísk umræða á Islandi allt frá því
að viðræður um gerð samningsins
hófust. Það var Jacques Delors, þá-
verandi forseti framkvæmdastjóm-
ar ESB, sem bauð upp á nánara
samstarf EFTA og ESB í ræðu sem
hann flutti í janúar 1989.
Á þeim tíma vora aðstæður í
Evrópu mjög ólíkar þeim sem era í
dag. Innan EFTA vora nokkur stór
og öflug ríki eins og Austurríki,
Finnland, Sviss og Svíþjóð sem
vegna hlutleysisstefnu sinnar
treystu sér ekki tU að gerast aðUar
að ESB, en þau vora hins vegar
efnahagslega nátengd Evrópusam-
bandinu og meðal stærstu viðskipta-
vina þess. Áform ESB um að koma á
fót sameiginlegum innri markaði
gerði það hins vegar að verkum að
mjög erfitt var fyrir þessi ríki að
standa hjá.
Fljótlega eftir að samningavið-
ræður hófust tók pólitískt landslag í
Evrópu að breytast, en við það jókst
áhugi Austurríkismanna, Svía og
Finna á að sækja um beina aðUd að
ESB. Fór svo að þessi þrjú ríki lögðu
inn umsókn um aðild áður en við-
ræðum um EES-samninginn lauk.
Það er því kannski hæpið að tala um
að sú hugmynd að tvö öflug ríkja-
samtök, EFTA og ESB, settu á
stofn Evrópskt efnahagssvæði, hafi
nokkum tímann orðið að veraleika
þar sem stærstu og öflugustu
EFTA-rQdn tóku fljótlega þá af-
stöðu að ganga í ESB, sem jafnframt
þýddi að þau gengu úr EFTA.
Þrátt fyrir að forsendur fyrir
EES-samningnum væra að þessu
leyti breyttar héldu viðræður um
hann áfram og hann var undirritað-
ur í maí 1992. Samningurinn tók
formlega gildi 1. janúar 1994, en Sví-
þjóð, Finnland og Austurríki gerð-
ust formlegir aðilar að ESB 1. jan-
úar 1995 og gengu þá úr EFTA
Sama ár og EES-samningurinn var
undirritaður lögðu Norðmenn fram
umsókn um aðild að ESB, en aðild
var hafnað í þjóðaratkvæðagreiðslu í
árslok 1994. Eitt EFTA-ríkjanna,
Sviss, hafnaði EES-samningnum í
þjóðaratkvæðagreiðslu. Niðurstað-
an varð því sú að ári eftir að EES-
samningurinn tók gildi, stóðu aðeins
þrjú EFTA-ríki að samningnum,
Noregur, ísland og Liechtenstein.
Sú staðreynd að EFTA-stoðin í
EES-samstarfinu hefur frá upphafi
verið lítil og veik hefur eðlilega sett
sitt mark á framkvæmd samnings-
ins.
Samstarfið innan EFTA hefur í
gegnum tíðina ekM síst nýst íslandi
á þann hátt að Islendingum hefur
tekist að ná fram málum á vettvangi
EFTA sem síðan fylgdi málum eftir í
krafti stærðar sinnar. Sem dæmi um
þetta má nefna að þegar viðræður
um EES-samstarfið hófust setti ís-
land það sem skilyrði fyrir þátttöku
sinni að EES næði til tollfrelsis með
sjávarafurðir. Þetta markmið náðist
í viðræðunum ef frá era skilin toll-
frelsi fyrir síld og humar. Ljóst er að
afar ólíklegt er að Island hefði náð
fram þessu stefnumáli eitt og sér, en
það tókst þegar hin EFTA-ríkin
lögðust á áramar með íslendingum.
Morgunblaðið/Sverrir
Samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði var samþykktur á Alþingi í janúar 1993 með 33 atkvæðum gegn 23. Sjö þingmenn sátu hjá.
Hver er framtíð
EES-samningsins?
Það er almennt viðurkennt að EES-samn-
ingurinn hafí þjónað vel hagsmunum
Islands. Efasemdir hafa hins vegar verið
settar fram um að hann dugi til framtíðar,
ekki síst vegna breytinga sem orðið hafa
og eru að verða á Evrópusamstarfinu.
Egill Olafsson kannaði hvernig rekstur
samningsins hefur gengið og hvaða
veikleika hann hefur.
Að þessu leyti er staða íslenskra
stjómvalda veikari en áður þar sem
þau eiga erfiðara með að ná fram
málum í krafti stærðar og samstöðu
EFTA-ríkjanna.
Léleg fundasókn hjá EES
Þegar viðræður um EES-samn-
ingin hófust mynduðu EFTA-ríkin
sex, Austurríki, Finnland, Svíþjóð,
Noregur, Sviss og ísland, ríkjablokk
sem sameiginlega var stærsti við-
skiptaaðili ESB, umtalsvert stærri
en Bandaríkin. EFTA-ríkin höfðu
því sterka stöðu gagnvart Evrópu-
sambandinu. Þetta valdajafnvægi
raskaðist eðlilega þegar þrjú EFTA-
ríki gengu í ESB og
fjórða ríkið hafnaði
EES-samningnum.
Áhugi ESB á sam-
starfi við EFTA-ríkin
hefur eðlilega dofnað.
Glöggt dæmi um þetta er
áhugi forystumanna
ESB á að sækja fundi á vettvangi
EES. í skýrslu utanríkisráðherra
um stöðu íslands í Evrópusamstarfi,
sem gefin var út sl. vor, er minnst á
þetta. Þar kemur fram að það viiji
brenna við að margir utanríkisráð-
herrar ESB-ríkja hverfi af fundi
EES-ríkjanna jaíhvel þó að fundim-
ir séu haldnir í tengslum við reglu-
lega ráðherrafundi ESB-ríkja. Hafa
ber í huga að áhugi Evrópusamban-
dsins beinist nú í aðrar áttir einkum
að samningaviðræðum við ríki sem
sótt hafa um aðild að ESB.
Breytt valdahlutföll
innan ESB
Evrópusambandið hefur þróast
hratt á liðnum áram. Miklar breyt-
ingar urðu á sambandinu á þeim
tíma sem EES-samningaviðræðum-
ar stóðu yfir, en einnig hafa orðið
breytingar síðan. Ein veigamesta
breytingin er sú að dregið hefur úr
völdum framkvæmdastjómar ESB.
Á móti hefur ráðherraráð ESB feng-
ið aukin völd. Ráðherrar ESB-ríkj-
anna funda með reglulegum hætti
hver á sínu sviði. Jafnframt hefur
Evrópuþingið fengið
aukið vægi, en það er
kosið lýðræðislegri
kosningu af öllum aðild-
arþjóðunum. Sérstök
sáttanefnd, skipuð full-
trúum Evrópuráðsins og
ráðherraráðsins, hefur
fengið það hlutverk að miðla málum
milH ráðherraráðsins og Evrópu-
þingsins. Ákvarðatakan innan ESB
er því orðin flóknari en hún var þar
sem fleiri aðilar koma að mótun
stefnunnar. Segja má að þessi þróun
sé í þá vera að efla lýðræðislegar
stofnanir á kostnað fi'amkvæmda-
stjómarinnar, sem er skipuð emb-
ættismönnum.
Þessi þróun er hins vegar ekki að
öllu leyti hagstæð fyrir EFTA-ríkin
því EES-samningurinn byggir á að
veita EFTA-ríkjunum aðgang að
störfum framkvæmdastjómarinnar
og þai- með vissum áhrifum á stefnu
hennar. Sjálfstæði framkvæmda-
stjórnarinnar gagnvart aðildarríkj-
um er hins vegar minna en áður.
Hún hefur t.d. minna framkvæði að
tilskipunum en áður. Framkvæðið
kemur í meira mæli frá ráðherran-
um. EFTA-ríkin hafa að sjálfsögðu
engan aðgang að ráðherrafundum
ESB og EES-samningurinn gerir
ekki ráð fyrir beinu samstarfi við
Evrópuþingið.
Takmörkuð áhrif EFTA hafa
ekki valdið vandræðum
Eitt af þeim málum sem var hvað
erfiðast að finna lausn á í viðræðum
um gerð EES-samningsins var með
hvaða hætti EFTA-ríkin gætu kom-
ið að ákvarðanatöku á Evrópska
efnahagssvæðinu. ESB gat eðliiega
ekki sætt sig við að EFTA-ríkin
tækju þátt í ákvörðunum sem vörð-
uðu ESB þar sem þau áttu ekki aðild
að sambandinu. Vandinn var sá að
tilskipanir sem samþykktar era inn-
an ESB hafa áhrif á öllu EES og þar
með á Islandi, Noregi og Liechten-
stein. í samningaviðræðunum komu
embættismenn sér upp tveimur hug-
tökum, annars vegar ákvarðanamót-
un og hins vegar ákvarðanatöku.
Samkomulag tókst um að EFTA-
ríkin fengju áhrif á ákvarðanamót-
un, en tækju ekki þátt í endanlegri
ákvarðanatöku.
Það hefúr legið fyrir frá upphafi
að þessi takmörkuðu áhrif EFTA-
ríkjanna á ákvarðanatöku fela í sér
vissa veikleika. Meðan mál era á
undirbúningsstigi er aðgangur sér-
fræðinga EFTA-ríkjanna sá sami og
ESB-ríkjanna. Þegar fyrstu drög
Hggja fyrir og póHtísk umræða hefst
innan ESB verður aðgangur EFTA-
ríkjanna aðeins óbeinn. Fram-
kvæmdastjóm ESB er ætlað að
koma athugasemdum EFTA-iíkj-
anna á framfæri við aðildarríki ESB.
Málin fara síðan fyrir ráðherraráðið,
en að því hafa EFTA-ríkin ekki að-
gang. Þaðan fara máHn til Evrópu-
þingsins, en það er opnari stofnun en
ráðherraráðið sem gefur EFTA-
ríkjunum færi á að fylgjast betur
með störíúm þess. Ef um póHtískt
erfið mál er að ræða tekur oft nokk-
urn tíma fyrir ESB-ríkin að ná sam-
komulagi. Ekki þarf aðeins að nást
samkomulag milU aðildarríkjanna
heldur getur einnig komið til að
sjónarmið Evrópuþingsins séu önn-
ur en ráðherraráðsins.
Það þarf því varla að koma á óvart
að ESB-ríkin séu treg að fallast á
einhverjar sérlausnir fyrir Island,
Liechtenstein og Noreg loksins þeg-
ar samkomulag liggur fyrir innan
ESB. Hefur komið á daginn að þau
era treg að fallast á sérlausnir íýrir
þau jafnvel þó að það hafi engin áhrif
á hagsmuni neins aðildarríkis. Sem
dæmi má nefna að langan tíma tók
fyrir ísland að ná því fram að taka
þyrfti tillit til sérstakra aðstæðna á
Islandsmiðum þegar öryggiskröfur
væra skilgreindar fyrir íslensk fiski-
skip. Viðræður ESB við riki sem sótt
hafa um aðild að sambandinu virðast
einnig hafa leitt til þess að ESB er
enn tregar til að fallast á sérlausnii'
fyrir EFTA-ríkin.
Þó að aðkoma EFTA-ríkjanna að
ákvarðanatöku um löggjafarstarfið
innan EES sé veik er það mat utan-
ríkisráðuneytisins, í skýrslu utanrík-
isráðherra til Aiþingis um Evrópu-
samstarfið, að þetta hafi ekki valdið
vandræðum út frá hagsmunum ís-
lands. Efnislegar aðlaganir að sér-
stökum aðstæðum í EFTA-ríkjun-
um séu mjög sjaldgæfar. Þetta sýni
glöggt hversu mikla samleið ríkin
hafí í raun átt með
Evrópusambandsþjóðunum á þeim
sviðum sem EES-samningurinn
nær til.
„Þrátt fyrh' takmarkanir á að-
gangi að mótun ákvarðana, sem leg-
ið hafa fyrir frá upphafi, hafa niður-
stöður reynst viðunandi og textar
ESB hafa almennt reynst gagnlegt
innlegg í íslenskt löggjafarstarf.
Betur sjá augu en auga og hinn langi
og flókni ákvarðanatökuferill innan
ESB leiðir yfirleitt til þess að loka-
texti tekur tillit til ólíkra hagsmuna-
hópa og mismunandi landfræðilegra
aðstæðna frá Algarve til Umeá.
Heyrii' þá til undantekninga að
vandkvæði komi upp við beitingu
þeirra á íslandi," segir í skýrslunni.
Þess má svo geta að þegar viðræð-
ur stóðu yfir um aðild EFTA-ríkj-
anna að Schengen-samstarfinu, um
afnám landamæraeftirHts, bauð
ESB upp á eins konar EES-lausn,
þ.e. að EFTA-ríkin gætu haft áhrif á
mótun ákvarðana með þátttöku í
nefndum; en ekki á sjálfa ákvarðana-
tökuna. Islensk stjómvöld höfnuðu
þessari lausn með þeim rökum að
það veitti okkur ekki nægileg áhrif á
ákvarðanatöku og ísland yrði að
komast sem næst fuUri aðild að
Schengen-samningnum. Niðurstað-
an varð sú að ísland og Noregur
fengu fullan aðgang að öllum nefnd-
um og ráðum en taka ekki þátt í at-
kvæðagreiðslu. Löndin taka síðan
sjálfstæða ákvörðun um hvort þau
gerast aðilar að nýjum tilskipunum
um Schengen-samstarfið eftir að
Evrópusambandið hefur tekið
ákvörðun um þær.
Áfram efasemdir um
sljórnarskrárþáttinn
Áður en EES-samningurinn var
samþykktur á íslandi urðu miklar
umræður og deilur um stjómar-
skrárþátt málsins, þ.e. hvort samn-
ingurinn bryti í bága við stjómar-
skrá landsins. Skoðanir vora
skiptar, en niðurstaða Alþingis var
að samþykkt EES-samningsins kall-
aði ekki á breytingar á stjómar-
skránni. Umræða um þennan þátt
málsins hefur verið ekki
verið mikil síðan. Hall-
dór Ásgrímsson utanrík-
isráðherra ræddi um
stjómarskrána og EES í
ræðu sem hann flutti á
þingi Sambands ungra
framsóknarmanna í
sumar, en þar lýsti hann vissum efa-
semdum um að EES-samningurinn
stæðist stjómarskrána í ljósi breyt-
inga á ESB.
Til að skiija þessi ummæli utan-
ríkisráðherra er ágætt að rifja upp
niðurstöður greinar sem Davíð Þór
Björgvinssonar lagaprófessor skrif-
aði í tímaritið Úlfljót, tímarit laga-
nema, árið 1995.
„Kjarni EES-samningsins er sá,
að með honum taka EFTA-ríkin yfir
hluta EB-réttar. Um leið og það er
gert er reynt að reisa vamargarða,
til að tryggja sjálfsákvörðunarrétt
og fullveldi EFTA-ríkjanna. Niður-
staðan er í meginatriðum sú, að
EES-rétturinn hafi tekið í arf
ákveðna þætti EB-réttarins, sem
gerir það að verkum, að svo kann að
fara að þessir vamargarðar haldi
ekki eins og ætlunin var þegar til
lengri tíma er Htið og áhrif EES-
réttarins verði önnur og rneiri en
stefnt var að.“
I þessu sambandi er nauðsynlegt
að hafa í huga að Evrópusambandið
og EES-samningurinn taka stöðug-
um breytingum. EES-samningurinn
byggist á ákvæðum stofnsáttmála
Evrópusambandsins, Rómarsamn-
ingsins, eins og þau vora þegar við-
ræður um EES-samninginn stóðu
yfir. Síðan hafa ríkjaráðstefnur ESB
í Maastricht og Amsterdam breytt
þessum granni og búast má við að
fleiri slíkai' breytingar verði gerðar.
Samstarfið nær nú til fleiri sviða en
áður. Ekki er hægt að bregðast við
þessum nýju áherslum innan EES-
samningsins og þess vegna hefur
þurft að grípa tO sérlausna til að
tryggja aðkomu EFTA/EES-ríkj-
anna að þessum nýju samstarfsverk-
efnum. Má þar nefna þátttöku í ýms-
um stofnunum Evrópusambandsins
eins og lyfjastofnun Evrópu, um-
hverfisstofnun Evrópu og Schengen.
Nú er til umræðu þátttaka okkar í
verkefnum eins og í flugöryggis-
stofnun Evrópu, stofnun um
evrópskt flugumferðarsvæði, upp-
lýsingamiðstöð um misnotkun fíkni-
efna og matvælastofnun Evrópu
sem kann að hafa mikil áhrif á mark-
aði fyrir íslenskar sjávarafurðir.
Eitt af þeim nýju samstarfssvið-
um sem á eftir að hafa hvað mest
áhrif á næstu áram er myntsam-
starfið. Erfitt er að sjá fyrir allar
þær breytingar sem verða í Evrópu
þegar almenningur fær í hendur
evrur og mörk, krónur og jafnvel
pundið hverfa. Island er ekki þátt-
takandi í þessu samstarfi, en ljóst
má vera að áhrif þess mun gæta hér
á landi.
Við sérhverja breytingu á Rómar-
samningnum er hætta á að misvægi
skapist milli Rómarsamningsins og
EES-samningsins. Sú staða kemur
því óhjákvæmilega upp að tilskipun,
sem samþykkt hefiir verið innan
ESB og varðar EES, byggist á þeim
ákvæðum Rómarsamningsins sem
tekið hafa breytingum eftir gildis-
töku EES-samningsins. í slíkum til-
vikum hefur verið reynt að leysa mál
með því að vísa í inngangi ákvörð-
unarinnar til þessarar stöðu með því
að bæta inn í ákvörðunina það sem
vantar á í EES-samningnum. Segja
má að sú spuming hvort tilskipun
heyri undir EES-samninginn sé að
þessu leyti afgreidd af embættis-
mönnum án þess að stefnumörkun
Alþingis Uggi fyrir. Þjóðþing EFTA-
ríkjanna fá ekki tækifæri til að fjalla
um undirstöður breytinganna eins
og þjóðþing ESB-ríkjanna gera.
Áður en samningurinn um
Schengen-samstarfið var samþykkt-
ur á Alþingi unnu þrír lagaprófess-
orar greinargerð um samninginn og
hvort hann stæðist stjómarskrá Is-
lands. Niðurstaða þeirra var að hann
fæU ekki í sér framsal á stjórnar-
skrárvaldi, en jafnframt segir í nið-
urstöðum þeirra: „Að því kann að
koma að taUð verði að framsal hafi
átt sér stað í of ríkum mæli miðað við
reglur stjómarskrárinnar, eins og
þæreranú.“
Heimfæra má þetta sama upp á
EES-samninginn. Þó að hann hafi
staðist stjómarskrána þegar hann
var samþykktur af Alþingi er sú
hætta fyrir hendi að þró-
unin í Evrópusamstarf-
inu verði á þann veg að
samstarfið hafi kallað á
það mikið framsal að það
sé ósamrýmanlegt
stjórnarskrá landsins.
Davíð Þór fjallar um
þessa hættu í grein sinni í Úlfljóti.
Hann segir: „í öllum EFTA-ríkjum,
þai' sem byggt er á tvíeðU landsrétt-
ar og þjóðaréttar, hefur þróunin ver-
ið í þá átt, að auka vægi þjóðréttar-
reglna. Þetta á án vafa við um
ísland. Segja má að það nána sam-
starf sem EES-samningurinn felur í
sér geti stuðlað enn frekar að þess-
ari þróun. Er þá höfð í huga sú stað-
reynd, að EES-samningurinn er víð-
tækasti og umfangsmesti samningm'
ísland hafnaði
EES-lausn þeg-
ar samið var
um Schengen-
samstarfið
Dregið hefur úr
völdum fram-
kvæmdastjórn-
ar ESB á síð-
ustu árum
sem þessi ríki hafa gert fram tU
þessa og hefur meiri áhrif á lagaleg
samskipti einstaklinga við ríkisvald-
ið og þeirra í millum en dæmi er um í
þjóðarsamningum áður. Tilvist hans
er fallin til að raska hefðbundnum
sjónarmiðum um skiHn á milli lands-
réttar og þjóðaréttar og stuðla enn
frekar að því að brjóta niður þ^
múra sem þar era taldir vera á milH í
löndum þar sem byggt er á tvíeðHs-
kenningunni.“
EES-samningurinn
öðlast sjálfstætt líf
En það er ekki eingöngu að
löggjafarstarf innan ESB hafi áhrif
á framkvæmd EES-samningsins.
Dómstólar hafa einnig áhrif. I þvi
sambandi má nefna mál Erlu Maríu
Sveinbjömsdóttur, en hún höfðaði
mál hér heima vegna launa sem hún
taldi sig eiga rétt á að fá frá Ábyrgð-
arsjóði launa við gjaldþrot fyrirtæk-
is sem hún vann hjá. Sjóðurinn hafn-
aði ki'öfum hennar á þeirri forsendu
að hún væri skyld eiganda fyrirtæk-
isins. Við meðferð málsins fyrir dóm-
stólum var leitað ráðgefandi álits
EFTA-dómstólsins, sem var ekki í
vafa um að íslensku lagaákvæðin
væra andstæð tilskipuninni og að að-
ilum EES-samningsins bæri skylda
til að sjá til þess að það tjón fengist
bætt sem einstakHngur yrði fyrir
vegna þess að landsréttur væri ekki
rétt lagðaður að ákvæðum tilskipun-
ar sem væri hluti EES-samningsins.
í ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins
var litið svo á að EFTA-ríki geti orð-
ið skaðabótaskyld ef að gerð er ekki
innleidd á réttan hátt. Hæstiréttur
féllst á þessa túlkun, en reglan var
innleidd inn í samninginn á grand-
velli markmiða samningsins m.a. um
einsleitni, jöfn tækifæri og sam-
keppnisskilyrði. Þessi regla var ekki
hluti EES-samningsins og var inn-
leidd þrátt fyrir að margir væra
þeirrar skoðunar að hún bryti gegn
fyrirkomulegi EFTA-ríkjanna um
kerfi tvíeðHs þjóðaréttar og lands-
réttar. Það má því kannsld segja að
EES-samningurinn hafi öðlast eigið
Hf; stofnað sjálfstætt réttarkerfi með
svipuðum hætti og Evrópuréttur. Tii
viðbótar má geta þess að sumir
fræðimenn eins og t.d. Leif Sevón,
finnski dómarinn í ESB-dómstóln-
um, telja að þessi markmið EES-
samningsins gangi ennþá lengra og
feU einnig í sér meginregluna um
forgang Evrópuréttar og bein rétt-
aráhrif. Ef sú þróun yrði ofan á væri
beinHnis verið að breyta því sem
samið var um við gerð EES-samn-
ingsins án þess að íslenski löggjafinn
hafi haft nokkuð um það að segja. Ef
þessi þróun á sér stað hafa grund-
vaUarforsendur samningsins breyst.
Afstaða Norðmanna
skiptir máli
Allt frá því að viðræður um EES-
samninginn hófust hafa íslendingar
velt fyrir sér spumingunni um það
hvaða leið Norðmenn muni fara og
hvaða áhrif það hefði á hagsmuni ís-
lands ef Noregur gengi í ESB. Ljóst
er að mjög erfitt yrði fyrii' smáríkin
ísland og Liechtenstein að sjá ein
um rekstur EES-samningsins ef
Noregur yfirgæfi EFTA. Jafnframt
er ljóst að innganga Noregs í ESB
myndi hafa áhrif á sjávarútvegs-
hagsmuni íslands.
Norðmenn hafa sem kunnugt er
tvisvar hafnað aðUd að ESB, þ.e.
1972 og 1994. Erfitt er að meta hvort
norsk stjómvöld muni á komandi ár-
um reyna í þriðja skiptið að fá þjóð-
ina tíl að samþykkja aðUdarsamning.
Þess má þá geta að fyrr í sumar
lýsti Jens Stoltenberg, forsætisráð-
herra Noregs, því yfir að hann teldi
að EES-samningurinn væri úreltur.
Hann útilokaði jafnframt ekki að
Norðmenn myndu sækja um aðild
að Evrópusambandinu.
„Fram að þessu höfum við gætt
hagsmuna okkar í ESB með EES-
samningnum, sem hefur m.a. tryggt
okkur aðgang að innra markaðinum.
Nú era hins vegar mörg önnur mál í
deiglunni, t.d. öryggismáHn og
stækkun sambandsins, og í þeim
efnum kemur E E S-samningurinú
að Htlu gagni,“ sagði Stoltenberg á
fundi með ungHðum í norska Verka-
mannaflokknum. Hann bætti við, að
þróunin í Evrópu væri mjög hröð og
að Norðmenn yrðu að fá meira svig-
rúm en EES-samningurinn veitti ef
þeir ætluðu að standa vörð um hags-
muni sína í Evrópu.