Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1967, Page 213

GUÐSPJALLABÓK ÓLAFS HJALTASONAR
209
Vér vitum nokkru meira um guðsþj ónustana á dómkirkjunni á Hólum og klaustr-
unum. Að vísu segir kirkjuskipunin, hvernig hún var hugsuð almennt, en nú sést gerr,
hvernig hún hefur raunverulega farið fram á ákveðnum dögum.
Á sd. í föstuinngang má einnig hafa hina ævafornu missaletexta 1. Kor. 13 og
Lúk. 18, og er það einkennilegt. Það er eins og ráð sé fyrir gert, að guðsþjónustan
á dómkirkjunni og klaustrunum eigi að fara fram með öðru sniði en á öðrum kirkj-
um, eða þá, að guðsþjónusturnar eigi að vera tvær á þessum höfuðkirkjum.
Á mánudaginn og þriðjudaginn í föstuinngangi má hafa þá oratio, pistil og guð-
spjall, sem að fornu var haft. Oskudeginum virðist sleppt.
Á föstudaginn langa milli miðmorguns og dagmála, 6-9 árdegis, priman horam
et lertiam, skal halda sérstaka guðsþjónustu. Er allt tiltekið, eða því sem næst, hvað
eigi að fara fram. Segir þar: „sem byriat Officium......Collectan“. Officium merk-
ir ekki embætti hér, heldur ber að lesa úr á þenna veg: sem byrjað officium: Oss
öllum ber að gleðjast o. s. frv. (kemur) kollektan. Officium merkir á þeim tímum
bæði embætti og introitus. En guðsþj ónustan hefst á introitus, sem er í upp-
hafi ekkert annað en það, að presturinn og aðstoðarmenn hans ganga fram fyr-
ir altarið. Seinna fær það sérslaka merkingu: upphafssöngur. Er liann venjulega
tekinn úr Davíðssálmum. I hinni elzlu mynd sinni, sem rekja má aftur til daga
Coelestins páfa I (d. 432), var liann einn af Davíðssálmum, sunginn til skiptis af
tveimur kórum. Þannig var fram á daga Leós I (d. 461). Þá var farið að syngja
einstök vers, sem á einhvern hátt voru tengd deginum, og því næst heilan sálm.
Sá sálmur var svo styttur í einstakt vers: psalmus, sem sungið var til skiptis við in-
troitus. Á seinni miðöldum varð reglan sú, að fyrst var sunginn introitus, svo psalmus,
því næst gloria patri og loks introitus allt til enda.
Eins og áður var sagt, þá er inlroitus oftast tekinn úr Davíðssálmum eftir þeirri
aðalreglu, að byrji introitus með upphafsversi sálmsins, þá er psalmus tekinn úr
einhverju af seinni versunum og öfugt. Hefjist introitus á versi úr öðrum bókum
rilningarinnar, þá er psalmus samt tekinn úr saltaranum. Viðbót við biblíutextann
nefnist tropus. Þessi regla var selt fram af Guillaume Durandus (d. 1296) í verki
hans, Rationale divinorum officiorum libris VIII distinctum.
Þeir sálmar, sem sérstaklega fylgja föstudeginum langa, eru hinn 22.: Deus, deus
meus, hinn 40.: Expectans expectavi, og hinn 54.: Deus, in nomine. Ef vér skoðum
hendinguna: Oss öllum ber að gleðjast og fagna, sem psalmus, þá gæti það átt við
S. 40: 17-18 (19-21), en í latnesku biblíunni S. 39. En „sitt vess“ væri þá upphaf
40. sálmsins. Þýðingar Davíðssálma eru þekktar eldri en Guðbrandsbiblía og
frábrugðnar Davíðssálmum þar, svo að ekkert virðist til fyrirstöðu, að introitus hafi
verið sunginn á íslenzku.
Gloria patri, sem sungin er með introilus, er minni glorian: „Gloria patri et filio
et spiritui sancto sicut erat in principio et nunc et semper et in sæcula sæculorum,
Amen.“ Þótt hún í textanum sé tilfærð á latínu, þá virðist það ekki ósennilegt, að
hún hafi verið sungin á íslenzku.
14