Morgunblaðið - 26.01.2003, Síða 14

14 SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
TALSVERT hefur veriðrætt um fátækt undan-farnar vikur og því haldiðfram að fátækt hafi auk-ist hér á landi og hana sé
að finna hjá breiðari hópi fólks en áð-
ur.
Ef við skoðum mismunandi skil-
greiningar á hvað er fátækt og lítum á
nokkrar íslenskar rannsóknir á fá-
tækt þar sem beitt er ólíkri aðferða-
fræði við rannsóknirnar auk þess að
tala við ýmsar hjálparstofnanir, þá
dylst engum að til eru fjölskyldur og
einstaklingar hérlendis sem búa við
sára fátækt.
Að sögn Guðnýjar Bjarkar Eydal,
lektors í félagsráðgjöf við HÍ, hafa
hefðbundnar skilgreiningar á fátækt
fram til þessa tekið fyrst og fremst
tillit til tekna. Seebohm Rowntree,
breskur brautryðjandi á sviði fátækt-
armælinga, skilgreindi í rannsókn
sinni árið 1899 svokölluð algild fá-
tæktarmörk (absolute poverty line).
Hann bjó til lista yfir það sem hann
taldi nauðsynlegt til framfærslu. Þeir
sem ekki höfðu tekjur sem dugðu fyr-
ir þeim nauðsynjum töldust fátækir.
Harpa Njáls félagsfræðingur skil-
greinir í nýrri rannsókn sinni á fá-
tækt á Íslandi slík algild fátæktar-
mörk. Harpa hefur á grundvelli
gagna frá Ráðgjafarstofu heimilanna
og fleiri opinberum aðilum þróað
mælikvarða sem segir til um lág-
marksútgjöld. Reiknar hún út hverjir
falla undir hin skilgreindu fátæktar-
mörk. Í því skyni athugaði hún hvort
sú lágmarksframfærsla – þ.e. lág-
markslaun og lágmarksbætur – sem
greiddar eru af hálfu ríkis og sveitar-
félaga, dugi fyrir þeim þáttum sem
ríkið hefur skilgreint að fólk þurfi til
að lifa af. Í leiðbeiningum félagsmála-
ráðuneytisins frá því í nóvember 1996
kemur fram hvaða þættir eru álitnir
nauðsynlegir einstaklingum til þess
að framfleyta sér: Allir eigi að geta
keypt sér fæði, klæði, hreinlætis- og
snyrtivörur, heimilisbúnað, lyf og
læknishjálp. Þeir eigi að geta greitt
afnotagjald af síma og ríkisútvarpi,
hita og rafmagn, dagvistarkostnað
fyrir eitt barn, húsaleigu eða eðlileg-
an húsnæðiskostnað og staðið undir
kostnaði af rekstri bifreiðar. Komst
hún að þeirri niðurstöðu að það vant-
aði um 40 þúsund krónur upp á þær
bætur sem hið opinbera ætlaði ein-
staklingi til að lifa af á mánuði ef ætti
að fara eftir leiðbeiningum félags-
málaráðuneytisins. Þegar rannsókn-
in var gerð var fullur lífeyrir frá rík-
inu um 63 þúsund krónur á mánuði en
útgjöldin, þ.e.a.s. lágmarksfram-
færslukostnaður einstaklings – allt
það sem ríkið hefur skilgreint að eng-
inn í velferðarkerfinu skuli vera án –
var rúmar 100 þúsund krónur. Á
þetta jafnt við um einstaklinga, hjón
eða einstætt foreldri.
Hve margir fátækir hér á landi?
Hins vegar hafa verið þróuð svo-
kölluð afstæð fátækramörk, stundum
nefnd hlutfallsleg fátæk (relative pov-
erty line). Algengast er samkvæmt
þeirri aðferð að skilgreina einstakling
sem fátækan ef tekjur hans eru lægri
en 50% af meðaltekjum viðmiðunar-
hópsins. Hér er fyrst og fremst verið
að greina tekjudreifingu. Samkvæmt
þessari skilgreiningu er það allt ann-
að að vera fátækur á Íslandi eða í Afr-
íku. Þá er það að vera fátækur á Ís-
landi nú á dögum allt annað en að
vera hér fátækur á síðustu öld svo
dæmi séu tekin. Það sem skiptir máli
í þessum samanburði er staða heim-
ilisins eða einstaklingsins í saman-
burði við mikinn meirihluta manna
eða heimila í hlutaðeigandi þjóðfélagi.
Félagsfræðingarnir dr. Stefán
Ólafsson og Karl Sigurðsson beittu
slíkri afstæðri skilgreiningu í nor-
rænni samanburðarrannsókn á fá-
tækt og kom út í bók sem heitir Ís-
lenska leiðin. Þeir skilgreindu
fátæktarmörk við 50% af meðal ráð-
stöfunartekjum, að teknu tilliti til
mismunandi framfærslukostnaðar af
einstökum fjölskyldumeðlimum.
Könnun þeirra leiddi í ljós að árið
1988 bjuggu tæplega 8% íslensku
þjóðarinnar við fátækt. Árið 1997–8
voru mælingarnar endurteknar og þá
reyndust 6,8 % búa við fátæktar-
mörk. Tölurnar fyrir Ísland voru
hærri en sambærilegar tölur fyrir
önnur Norðurlönd: Í Danmörku
reyndust 5,3% vera undir fátæktar-
mörkum, í Finnlandi, 4,1, Noregi 3,5
og Svíþjóð 4,9. Því miður hafa slíkar
rannsóknir ekki verið gerðar reglu-
lega og því óhægt um vik að meta
hvort fátækt samkvæmt ofangreindri
skilgreiningu hefur aukist.
Það er líka forvitnilegt að skoða í
þessu samhengi hverjar ráðstöfunar-
tekjur lágtekjufólks á Norðurlöndun-
um voru þegar könnunin var gerð,
þ.e. þeirra sem tilheyra lægstu 25%
tekjuþega í hverju landanna árið
1996. Kom í ljós að ráðstöfunartekjur
hjóna og sambúðarfólks í hópi lág-
tekjufólks voru 16–35% hærri á hin-
um Norðurlöndunum en á Íslandi, og
hjá einhleypum er munurinn enn
meiri, eða frá 31–48%. Hæstar voru
ráðstöfunartekjur launafólks í Dan-
mörku, þá komu Norðmenn og Svíar,
síðan Finnar og Íslendingar sem
ráku lestina. Af þessu má sjá að af-
koma lágtekjufólks var á þessum
tíma lakari á Íslandi en í hinum nor-
rænu löndunum og láglaunahópurinn
stærri hér á landi. Segir í niðurstöð-
um könnunarinnar að meginskýring-
in á þessari útkomu liggi í starfsemi
almannatrygginga í löndunum og
þeim mun sem er á upphæð lífeyr-
isgreiðslna lágtekjufólks.
Ef skoðaðar eru tölur frá Þjóð-
hagsstofnun fyrir árið 2000 þá voru
meðaltekjur framteljenda 25 ára og
eldri 192.000. krónur á mánuði. 12,6%
landsmanna voru undir hálfum mið-
tekjum. Inn í þessari tölu eru bæði
einstaklingar og hjón. Þetta þýðir að
hver og einn lifði af rúmum 90 þúsund
krónum á mánuði.
Sveitarfélögum er ætlað að tryggja
íbúum rétt til fjárhagsaðstoðar en
sveitarfélög setja sér sjálf reglur og
ákveða upphæðir fjárhagsaðstoðar.
Bent hefur verið á að rétt sé að leggja
viðmiðunarmörk fjárhagsaðstoðar að
jöfnu við fátæktarmörk. Því sam-
félagið hafi með þeim hætti skilgreint
hvað þurfi til nauðþurfta og að þeir
sem leiti eftir slíkri aðstoð hafi einnig
sjálfir skilgreint sig sem fátæka þeg-
ar þeir ákveði að sækja um fjárhags-
aðstoð. Guðný Björk Eydal, sem hef-
ur borið saman fjárhagsaðstoð í
mismunandi sveitarfélögum, segir að
varað sé við að setja jafnaðarmerki á
milli þessara hópa og bendir á að
margir sem búi við fátækt sæki ekki
um fjárhagsaðstoð sveitarfélaga. Þá
sé einnig mikilvægt að hafa í huga að
sveitarfélög skilgreina upphæðir fjár-
hagsaðstoðar í reglum sínum með til-
liti til upphæða almannatrygginga og
lægstu launa, að öðrum kosti yrði það
hlutskipti sveitarfélaga að greiða
ábót á tryggingar og laun til íbúa.
Samkvæmt tölum frá Hagstofu Ís-
lands fengu 5.625 fjölskyldur/heimili
greidda fjárhagsaðstoð frá sveitar-
félögum árið 1997 en 4.289 árið 2000.
Tvöfalt fleiri konur en karlar
undir fátæktarmörkum
Spurt hefur verið hvar fátæktina
sé helst að finna. Niðurstöður Nor-
rænu samanburðarrannsóknarinnar
á fátækt sem dr. Stefán Ólafsson pró-
fessor við félagsvísindadeild stýrði
hérlendis leiddi í ljós að tvöfalt fleiri
konur en karlar eru undir skilgreind-
um fátæktarmörkum.
Var hlutfallið mun hærra í yngstu
aldurshópunum en í eldri hópunum.
Hafði orðið mikil breyting á þessu frá
því tíu árum áður en þá var hlutfallið
fyrir eldri borgara mun hærra. Af-
koma eldri borgara er sífellt að batna
og ástæðan er sú að starfstengdu líf-
eyrissjóðirnir eru á hverju ári að færa
nýjum eftirlaunamönnum betri rétt-
indi en þeir höfðu sem fyrr komu á
eftirlaunaaldurinn, að sögn Stefáns.
Í niðurstöðum könnunarinnar seg-
ir ennfremur að þegar á heildina er
litið séu það einstæðir foreldrar og
námsmenn sem eru í mestri hættu á
að lenda undir fátæktarmörkum, því
um 31% fólks í þessum hópum er með
ráðstöfunartekjur undir mörkunum.
Næstalgengast er þetta meðal þeirra
sem eru atvinnulausir og fólks sem er
ekki í launaðri vinnu (samanlagðir
þeir sem eru frá vinnu vegna veik-
inda, hættir vegna aldurs, í fríi eða at-
vinnulausir, í námi eða heimavinn-
andi). Þá koma þeir sem starfa í
landbúnaði og loks einhleypir án
barna.
Segir ennfremur að líkurnar á því
að vera undir fátæktarmörkum séu
þannig bundnar við sérhópa. Ein-
stæðir foreldrar eru langoftast konur
og er það ein meginskýringin á því að
fátækt er algengari meðal kvenna al-
mennt en meðal karla. En einnig að
konur lifa að jafnaði lengur en karlar
og þær hafa sjaldnar unnið sér inn
góð lífeyrisréttindi í starfstengdu líf-
eyrissjóðunum á starfsævinni. Þær
þurfa því oftar að reiða sig alfarið á
bætur almannatrygginga og lenda þá
oft í lægstu tekjuhópunum. Þeir sem
eru atvinnulausir og fólk sem ekki
getur unnið vegna örorku eða veik-
inda er einnig oft í erfiðri stöðu fjár-
hagslega. Lágtekjufólk og atvinnu-
lausir sem hafa stórar fjölskyldur á
framfæri sínu eru í mikilli hættu á að
vera undir fátæktarmörkunum, þ.e.
þegar saman fara lágar tekjur og stór
fjölskylda. Fólk í þessum ofan-
greindu þjóðfélagshópum býr að öðru
jöfnu við hvað kröppust kjör í ís-
lenska velferðarríkinu nú á dögum.
Tekið er fram í niðurstöðum könn-
unarinnar að rétt sé að hafa í huga að
fyrir námsmenn sem hafa litlar fram-
færslutekjur er oftast um tímabundið
ástand að ræða, því námsárin hjá
langskólafólki eru venjulega undir-
búningstími fyrir starfsferil á meðal-
tekjum eða á hærri tekjustigum, og
að auki er algengt að foreldrar að-
stoði börn sín á skólatímanum, með
einum eða öðrum hætti.
Þá eru margir bændur undir fá-
tæktarmörkum, vegna erfiðra rekstr-
arskilyrða í sumum greinum land-
búnaðar, en staða þeirra er ekki
sambærileg við stöðu þeirra sem
þurfa að þreyja þorrann á fram-
færslubótum almannatrygginga eða
á fjárhagstaðstoð frá félagsþjónust-
unni segir í niðurstöðum rannsókn-
arinnar.
Svo virðist sem færst hafi aukin
breidd í þennan hóp, að sögn Stefáns
Ólafssonar. Því umtalsverðar upp-
sagnir hafi orðið í þjónustugeira upp-
lýsingatæknifyrirtækja sem fóru
fram úr sér í vextinum á uppsveifl-
unni. Einnig hafi orðið uppsagnir hjá
ýmsum sérhópum eins og hjá Ís-
lenskri erfðagreiningu. Hér er í flest-
um tilvikum um langskólagengið fólk
að ræða sem fram til þessa hefur ver-
ið fremur fáséð á atvinnuleysisskrá.
Barnafólk verst sett
Harpa Njálsdóttir tekur fram í
rannsókn sinni á fátækt að vandinn
komi ekki síst í ljós þegar hópur eins
og barnafólk sé skoðaður sérstak-
lega.
Segir hún að barnabótakerfinu sé
ætlað að standa á bak við barnafólk
og börn í íslensku samfélagi en sú sé
ekki alltaf raunin. „Árið 1997 voru
skerðingar lagðar á barnabætur af
fullum þunga. Barnabætur byrjuðu
að skerðast þegar einstætt foreldri
var komið með rúmar 53 þúsund
krónur í tekjur á mánuði árið 2001.
Brestir í
velferðarkerfinu
Hvað er fátækt og hvernig er hægt að mæla umfang og einkenni hennar í velferðarríkjum
nútímans? Hildur Einarsdóttir skoðaði fátækt frá ýmsum hliðum og komst að því að hluti
landsmanna á ekki fyrir brýnustu nauðsynjum.