Morgunblaðið - 26.01.2003, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
HJÁ OKKUR fer hæsthlutfall af fjárhagsað-stoðinni til atvinnu-lausra eða rúmlega40%, enda eykst fjár-
hgsaðstoð samhliða auknu atvinnu-
leysi,“ segir Sigríður Jónsdóttir fram-
kvæmdastjóri þróunarsviðs Félags-
þjónustunnar. „Þegar þeir sem fá
fjárhagsaðstoð eru greindir út frá
fjölskyldugerð er lang stærsti hópur-
inn í gegnum árin einhleypingar með
eða án barna. Einhleypar konur og
einstæðar mæður eru helmingur
þeirra sem fá fjarhagsaðstoð. Þetta
kemur í sjálfu sér ekki á óvart. Það er
viðurkennd staðreynd að það þarf
tvær fyrirvinnur til að sjá fjölskyldu
farborða í íslensku samfélagi.“
Sigríður segir það algjörlega von-
laust fyrir einstæðar mæður með
börn að lifa af bótum frá Félagsþjón-
ustunni eða af atvinnuleysisbótum ef
þær þurfa að borga leigu, leikskóla
eða lengda viðveru í skóla fyrir börn-
in. „Sama á við um einstæðar mæður
sem eru í vinnu og eru með lágmarks-
laun sem eru um 80-90 þúsund krónur
á mánuði. Það er möguleiki að þær
geti látið enda ná saman ef þær hafa
komið sér upp eigin húsnæði og ekki
stofnað til neinna annarra skulda.
Þessar konur og börn þeirra geta
ekki leyft sér neinn dagamun eins og
um jól eða þegar börnin eru fermd
eða á afmælisdögum.“
Verið að búa til fátækt á Íslandi
Lára Björnsdóttir félagsmálastjóri
Reykjavíkurborgar, segir að með því
að hafa lágmarkslaunin í landinu
svona lág þá sé verið að búa til fátækt
á Íslandi, því um leið verði bæturnar
lágar og lægstar séu þær hjá fé-
lagsþjónustu sveitarfélaga enda sé lit-
ið á þær sem neyðaraðstoð til
skamms tíma. „Hjá okkur fá einstak-
lingar 67 þúsund krónur á mánuði og
hjón 120 þúsund. Þær tekjur sem
barnafjölskyldur fá vegna barna s.s.
meðlög og barnabætur teljast ekki til
tekna og koma því ekki til frádráttar
við útreikning fjárhagsaðstoðar.
Barnafjölskyldur halda því öllum
greiðslum vegna barna nema mæðra-
og feðralaunum og hafa þær til fram-
færslu barnanna til viðbótar við fjár-
hagsaðstoðina.“ „Langflestir sem
sækja til okkar eiga ekki sitt eigið
húsnæði og verða að leigja. Þeir sem
eiga sitt eigið húsnæði eru jafnvel að
missa það og eru að koma til okkar
vegna þess,“ segir Kristjana Gunn-
arsdóttir, forstöðumaður borgar-
hlutaskrifstofu að Suðurlandsbraut.
„Mesti vandinn sem okkar umsækj-
endur eru að glíma við eru einmitt
húsnæðismálin. Fólk sem er með lág-
ar tekjur á ekki fyrir húsaleigu eða
getur ekki greitt afborganir af því,
hvað þá fest kaup á eigin húsnæði. Af
þeim 3600 manna hópi sem fær fjár-
hagsaðstoð hjá okkur eru 500 á bið-
lista eftir leiguhúsnæði. Það sem ger-
ir það líka erfitt fyrir þetta fólk að fá
húsnæði er að oft er krafist fyrirfram-
greiðslu eða trygginga sem lágtekju-
fólk getur ekki innt af hendi.“
Þarf þjóðarsátt um lágmarkstekjur
Lára segir að ekki sé til neitt op-
inbert tekjuviðmið sem segi fyrir um
hvað fólk þurfi að hafa í tekjur til að
geta veitt sér það sem talið er allra
nauðsynlegast í nútíma samfélagi.
„Það er mjög brýnt að það komist á
hér þjóðarsátt um hvað fólk þarf að
hafa í lágmarkstekjur til að ákveðnir
hópar lendi ekki í þroti. Það sem mið-
að er við nú er að fátæktarmörkin séu
50% af meðallaunum.
Árið 1997 skoðum við landsmeðal-
tal tekna. Þá voru meðaltekjurnar um
100 þúsund krónur á mánuði og þá
vorum við að greiða bætur sem námu
53 þúsund krónum mánaðarlega.
Þetta var upphæð sem okkur fannst á
þeim tíma alveg ógerlegt að lifa af.
Það er ef til vill hægt að lifa af lágum
upphæðum í nokkra mánuði en ekki
árum saman. Þeir sem eru sárafátæk-
ir eru einmitt þeir sem þurfa í meira
en ár að lifa á lágum bótum eða lágum
launum en 15% þeirra sem koma til
okkar eru lágtekjufólk. Það er sláandi
að fólk í launaðri vinnu skuli þurfa að
koma til okkar til að fá fjárhagsað-
stoð.“
Lítið má út af bera
„Þegar ég hóf störf hjá Félagsþjón-
ustunni fyrir tólf árum, fannst mér
hópurinn sem leitaði eftir þjónustu
vera þeir sem áttu ekki annað bak-
land en Félagsþjónustuna. Þetta fólk
átti ekki fjölskyldu til að leita til og því
færri lausnir en ella. Nú leitar til okk-
ar mun fjölbreyttari hópur ef litið er
til stéttar og atvinnustöðu,“ segir
Kristjana. „Til dæmis fólk sem hefur
þokkalegar tekjur eða tekjur umfram
viðmiðunarmörk okkar en hefur lifað
um efni fram og stofnað til skulda og
telur sig ekki geta leitað neitt annað
en til okkar. Sem dæmi um þetta er
einstætt foreldri sem hefur verið á at-
vinnumarkaði í lengri tíma. Er með
160.000 krónur í heildartekjur á mán-
uði. Húsaleiga er 55.000, leikskóli
14.000, rekstur heimilis, sjónvarp/hiti/
sími er 6.000 krónur. Aðrar skuldir
sem er lán, yfirdráttur og vísaskuld,
er 50.000 krónur á mánuði. Eftir-
stöðvar eru 35.000 krónur til fram-
færslu á mánuði og af því þarf for-
eldrið að greiða rekstur bifreiðar sem
foreldrið telur sig þurfa að hafa. Þetta
foreldri hefur ekki svigrúm til að
verja peningum í tómstundir fyrir
barnið. Í raun gengur dæmið ekki
upp ef um langtímaskuldir er að
ræða.
Við reynum að aðstoða fólk í þess-
ari stöðu á ýmsan hátt þó það fái ekki
endilega fjárhagsaðstoð. Til dæmis
var þessi einstaklingur aðstoðaður við
að koma fjármálum sínum í betra
horf, meðal annars með fjármálanám-
skeiði.
Það sem hefur aukið vanda þessa
fólks er að það hefur stofnað til
skulda. En það er fjarska auðvelt fyr-
ir fólk að fá lán og þá neyslulán svo
ekki sé talað um öll greiðslukortin
sem bjóðast. Við höfum dæmi um að
fólk sem er með 70.000 krónur í
tekjur sé komið með yfirdrátt upp á ef
til vill 300–400.000 krónur og nær
ekki einu sinni að greiða vextina.
Þjónustufulltrúar í banka hafa haft
samband við okkur og segjast ekki
geta neitað fólki um aukinn yfirdrátt
af því að það eigi svo bágt.“
Styrkja námsmenn til sjálfshjálpar
„Hópurinn á aldrinum 20-24 ára er
sá hópur sem er að koma til okkar í
auknum mæli á milli ára,“ segir Sig-
ríður. „Þetta fólk er að glíma við
margþættan vanda, til dæmis ungt
fólk sem við erum að styrkja til sjálfs-
hjálpar með því að greiða nám þeirra.
Þessi hópur hefur hætt grunnskóla-
námi eða ekki lokið stúdentprófi. Þó
að stærsti hópurinn sem sækir um að-
stoð séu atvinnulausir, og þá oft án
bótaréttar, þá var ungum námsmönn-
um að fjölga hlutfallslega mest milli
áranna 2001 og 2002. Ástæðan fyrir
aukinni aðstoð við þennan hóp er að
fyrir nokkrum árum gerðum við
rannsókn þar sem fólk sem hafði
fengið fjárhagsaðstoða til langs tíma
var spurt hvað það sæi sem lausn í
sínum málum. Flestir sögðu að þeir
vildu getað menntað sig meira og
þannig átt möguleika á að komast í
betur launaða vinnu. Til greina koma
aðeins þeir sem eru með mjög lágar
tekjur og aðstoðum við fólkið upp að
lánshæfu námi.“
Endurhæfing reynst vel
„Stór hópur sem kemur til okkar
eru öryrkjar,“ segir Kristjana. „Þetta
er fólk sem hefur ef til vill lifað af lág-
marksbótum í langan tíma. Óvænt út-
gjöld hjá þessum hópi geta þýtt það
að fólkið þarf að leita sér fjárhags-
aðstoðar. Þetta getur verið aukinn
lækniskostnaður, þjálfun, viðhald
húsnæðis, ef fólkið býr svo vel að eiga
eigið húsnæði, gleraugu eða tannvið-
gerðir.
Lára segir að fyrir þennan hóp og
fleiri hafi Félagsþjónustan gert átak í
að auka félagslega ráðgjöf og geti fólk
fengið stuðningsviðtöl hjá félagsráð-
gjafa. „Einnig höfum við verið að
auka aðgengi að upplýsingum. Við
höfum líka tekið höndum saman við
Tryggingastofnun ríkisins og komið á
endurhæfingarnámskeiðum fyrir fólk
sem er illa statt andlega og félags-
lega.“
Rannsóknir hafa sýnt að fátækt
fólk sem á rétt á fjárhagsaðstoð sækir
ekki um hana. Er vitað hve þessi hóp-
ur er stór?
„Nei, það hefur aldrei verið kannað
en við vitum að það er til fólk sem
veigrar sér við að leita til okkar, þrátt
fyrir að nauðsyn beri til þess,“ segir
Sigríður. „Þegar fólkið leitar loks til
Félagsþjónustunnar er ástandið oft
orðið mjög slæmt. Það er jafnvel að
missa húsnæði sitt eða orðið mjög
veikt því það hefur ekki talið sig hafa
efni á læknisþjónustu. Við höfum
áhyggjur af þessum hópi og viljum
gjarnan nálgast hann. Þess vegna
höfum við lagt mikla rækt við að
breyta ímynd þjónustunnar svo að
fólk veigri sér ekki við að leita til okk-
ar og komi áður en allt fer í óefni.“
Er eitthvað um að heilu fjölskyld-
urnar festist í þeim farvegi að þær
séu upp á félagslega aðstoð komnar
og það kynslóð eftir kynslóð?
„Já, það er eitthvað um það, því
miður,“ segir Sigríður. „Við vitum þó
ekki nákvæmlega hve margir það eru
því við tökum ekki fjölskyldusöguna
inn í okkar kannanir. Það er nú einu
sinni svo að það verður alltaf ákveðið
fjölskyldumunstur sem erfist. Við
sjáum til dæmis þriðju kynslóð lög-
fræðinga eða húsasmiða sem eru að
feta í fótspor feðranna. Fátæk börn
dagsins í dag verða stundum fátækir
foreldrar á morgun. Sá félagslegi arf-
ur gengur áfram ef við fyrirbyggjum
ekki að sagan endurtaki sig.“
„Það gerum við meðal annars með
aðgerðum sem snúa að börnunum,
segir Lára. „Sem lið í því telja starfs-
menn Félagsþjónustunnar afar mik-
ilvægt að börn sem ekki geta nýtt sér
tómstundir vegna lágra tekna séu
studd til þess. Sem lið í því fengum við
nú fyrir árið 2003 fjármuni til að setja
í tómstundir, skólamáltíðir, lengda
viðveru í skóla fyrir þau börn sem
verst eru sett og viljum með því veita
þeim hlutdeild í kjörum sem almennt
þykja sjálfsögð í okkar þjóðfélagi.“
Krökkum strítt með fátækt
Kristjana segist vita til þess að
krökkum sé strítt með fátækt í skól-
unum. „Svo virðist sem börn séu farin
að nota þetta orð „fátækt.“ Krakkar
eru ótrúlega fljót að sjá hverjir búa
við minni efni og stríða þá viðkomandi
með því. Til dæmis ef engar tölvur
eru á heimili eða GSM sími, utan-
landsferðir eða ef tískufatnaðinn
vantar. Við heyrðum nýverið um
stúlku en bekkjarbróðir hennar hafði
sagt: „Svona fátækt fók eins og þið
sem búið í lítilli íbúð ...“
Henni tókst að svara með því að
segja: „Ég er þó rík af ást ...“
Því miður reynist börnum oft erfitt
að svara við svona aðstæður eða
bægja frá sér athugasemdum. Við
verðum að muna að tekjur foreldra
segja ekkert um ást og atlæti sem
börnin búa við. Og foreldrar þeirra
barna sem við erum að tala um hér
eru upp til hópa góðir foreldrar sem
svíður að geta ekki veitt börnum sín-
um sömu kjör og önnur börn búa við.“
Lára segist vilja taka það fram að
lokum að félagsleg aðstoð sé hluti af
sjálfsagðri velferðarþjónustu sem
byggist á samhjálp þegnanna. „En
það er umhugsunarefni að ekkert
hinna opinberu kerfa er þess megn-
ugt að tryggja þeim sem þurfa á hjálp
að halda, fjárhagslegt öryggi.“
Ekki hægt að lifa af
lægstu launum eða bótum
Hjá Félagsþjónustunni í Reykjavík hefur orðið vart
töluverðrar aukningar þeirra sem sækja um að-
stoð. Hópurinn er fjölbreyttari en áður og sama á
við aðstoðina sem þeim er veitt.
„Nýr hópur er að koma til Félagsþjónustunnar. Það er ungt fólk
um tvítugt sem er komið með yfir 1–2 milljónir í neysluskuldir
vegna þess hve auðvelt það er að ná sér í lán eða yfirdrátt í
bönkum. Við sumum þessara ungmenna blasir gjaldþrot.“
Morgunblaðið/Ómar
Verkalýðshreyfingin hefur minnt á að kjörum er misskipt og krafist þess í kröfugöngu 1. maí að fátækt verði afnumin.
Morgunblaðið/Þorkell
Starfsmenn Félagsþjónustunnar í Reykjavík, f.v.: Sigríður Jónsdóttir, fram-
kvæmdastjóri þróunarsviðs, Kristjana Gunnarsdóttir, forstöðumaður borgar-
hlutaskrifstofu við Suðurlandsbraut, og Lára Björnsdóttir félagsmálastjóri.
he@ mbl.is