Réttur - 01.04.1972, Blaðsíða 51

alískra framleiðsluhátta. Á síðustu áratugum 19.
aldar varð þilskipaútgerð og útflutningur búpen-
ings til Bretlands til þess að auka fjármagn í um-
ferð. Verzlunin, sem áður var að mestu í höndum
danskra selstöðukaupmanna, komst smám saman
á vald Islendinga; og í kjölfar togaraútgerðar Breta
við Island hófust innlendir fjármálamenn handa um
togveiðar upp úr síðustu aldamótum. Fengu þeir
um leið stuðning af Islandsbanka sem stofnaður
var (1904) með erlendu hlutafé. Fyrir tilstuðlan er-
lends fjármagns og hinna stórvirku atvinnutækja
— vélbáta og togara — efldist innlend borgara-
stétt, einkum stórútgerðarmenn. Kjarni borgara-
stéttarinnar myndaði hring um fiskútflutning og náði
undirtökum í fjármálalífi landsins. Síðan hefur hald-
izt einokun í útflutningsverzlun fisks og fiskafurða,
en í sjálfri útgerðinni hafa smærri útgerðarmenn
látið mjög til sín taka, svo og opinberir aðiljar.
Á sviði fiskvinnslu og iðnaðar yfirleitt hafa einstakir
auðmenn ekki náð viðlíka einokunaraðstöðu og I
fiskútflutningnum. Að undanskildum hraðfrysti- og
síldariðnaði, svo og fáeinum stórfyrirtækjum sem
flest eru I eigu hins opinbera eða samvinnufélaga,
einkennist iðnaðurinn af smáum rekstrareiningum
sem eru að sama skapi fjárhagslega vanburðugar.
I heild er hlutur einkaauðmagns í framleiðslu-
fjármunum þjóðarinnar miklu minni en gerist t.d.
á Norðurlöndum eða undir 40%, eftir þvi sem næst
verður komizt. Eru þá fjármunir bænda i landbún-
aði ekki meðtaldir, enda eru þeir einyrkjar að mikl-
um meirihluta. Að sama skapi er hlutdeild rikis,
bæja og samvinnufélaga í atvinnurekstri meiri en
tíðkast i nálægum auðvaldslöndum. Að formi til
eru fjársterkustu bankarnir líka í eigu hins opin-
bera. Upphleðsla auðmagns til framleiðslunota er
því lítil og veldi auðfélaga ekki sambærilegt við
auðhringa erlendis. Megnið af veltufé atvinnurekst-
urs og drjúgur hluti stofnfjár framleiðslutækja eru
almenningsfjármunir í vörzlu ríkisbanka eða runnið
úr ýmsum félagslegum sjóðum (t.d. atvinnuleysis-
tryggingasjóði).
Mikilvægt fyrir rekstrarafkomu íslenzkrar borg-
arastéttar er því að hafa traust tök á ríkisvaldinu,
þar sem það er henni lykill að fjármagni banka
og sjóða og stjórn verðlagsmála. En atvinnurek-
endur, sem safna skuldum af almenningsfé, eru
ekki liklegir til að stuðla að stöðugu verðlagi, held-
ur þvert á móti til að ýta undir verðbólgu sem
rýrir raungildi skuldanna, en hækkar fasteignir í
verði.
Á upphafsskeiði borgarastéttarinnar hér á landi
voru ýmsir helztu forustumenn hennar útgerðar-
menn og aðrir „athafnamenn". Nú hafa slíkir menn
að nokkru horfið í skuggann af annars vegar kaup-
sýslu- og fjármálamönnum, hins vegar embættis-
mönnum og atvinnupólitikusum. Hagsmunir borg-
arastéttarinnar eru því ekki jafn samofnir fram-
leiðslustarfsemi og áður var, heldur tengjast mjög
verzlun og viðskiptum, enda er þar að finna helztu
gróðalindir svonefnds einkaframtaks í landinu. Þró-
unin hnígur í þá átt, að borgarastéttin verði lítt fær
til forustu fyrir atvinnuuppbyggingu, sem tryggi
efnahagslegt sjálfstæði. Erlend fyrirtæki í sjálfum
framleiðslugreinunum þyrftu ekki að vera henni
neinn þyrnir í augum; þvert á móti gætu þau verið
henni blóðgjöf, að svo miklu leyti sem henni tækist
að semja um umboðsmennsku sér til handa fyrir
hina erlendu aðila. Forréttindahópar borgarastétt-
arinnar og pólitískir umboðsmenn hennar eru mjög
hallir undir erlent auðvald og eru einatt fúsir til
að leita þess efnahagslega og pólitiska styrks
erlendis sem þeir sakna hérlendis. Hernámsfram-
kvæmdirnar í þágu Bandaríkjahers hafa bundið
hagsmuni margra auðmanna við áframhaldandi her-
setu og ætla má að aðstaða íslenzkra auðfélaga I
Bandaríkjunum sé henni tengd. Valdaskeið „við-
reisnarstjórnarinnar" markaði að því leyti tímamót
að innleiðsla erlends auðmagns, gegn margs kon-
ar fríðindum, var þá gerð að driffjöður iðnvæðing-
ar, þar sem islenzk borgarastétt færi aðeins með
hlutverk þjónustumanna og prókúruhafa. Helzti
minnisvarði þessarar stefnu er álverið í Straums-
vik, í eigu erlends auðhrings sem hirðir gróðann
af innlendu vinnuafli og sölu raforku undir kostn-
aðarverði. Af sömu rótum var runnin viðleitni við-
reisnarstjórnarinnar til að innlima Island í markaðs-
bandalög auðhringanna, þar sem það yrði hráefna-
og orkuframleiðandi á jaðri háþróaðrar Evrópumið-
stöðvar. Þessi stefnumið sýna að við forystu borg-
arastéttarinnar hafa tekið öfl sem eru reiðubúin að
láta sjónarmið íslenzks framtaks og efnahagslegs
sjálfstæðis vikja fyrir gróðahagsmunum kaupsýslu-
og þjónustuhópa.
Innan borgarastéttarinnar eru öfl, sem eiga ann-
arra hagsmuna að gæta. Hér er einkum um að
ræða smærri útgerðarmenn og iðnrekendur, ekki
aðeins í Reykjavik, heldur og úti um land. Þeir
hafa oft samvinnusnið á atvinnurekstri sínum og
starfa gjarnan við hliðina á verkafólki sinu. Staða
þeirra i efnahagskerfinu er nokkuð önnur en fé- og
99