Réttur - 01.04.1972, Side 55

eins og sú að þjóðfélagsþróunin verði að lúta kröf-
um síaukins hagvaxtar, hvað sem öðrum verðmæt-
um liður; eða smáþjóð eins og Islendingar verði
að farga einhverju af sjálfstæði slnu í heimi al-
þjóðlegrar tækni- og efnahagssamvinnu. Þannig
mætti lengi rekja hugmyndir og viðhorf sem síazt
hafa ómeðvitað og eftir ýmsum leiðum inn í hug
manna langt út fyrir raðir hinnar eiginlegu borgara-
stéttar. I þessum skilningi verður borgaraleg vit-
und, sem var upphaflega tengd þröngum hagsmun-
um gróðamanna, að ríkjandi vitund I þjóðfélaginu,
e. k. almenningsáliti, vegna þeirra yfirburða sem
borgarastéttin hefur, með fjármagni sinu, eignum
og áróðurstækjum, til þess að móta hugarfar
manna.
Samfara þróun tækni og framleiðsluhátta hefur
hið borgaralega forræði tekið vissum myndbreyt-
ingum. Áður fyrr, þegar kristin trú og kristilegt
siðferði áttu sterk ítök I hugum manna, höfðu trú-
arbrögðin augljósu hugmyndafræðilegu hlutverki
að gegna. Á síðustu áratugum hafa þau hins vegar
glatað miklu af áhrifamætti sinum, m. a. vegna
framgangs visinda og tækni. Þar sem áður gengu
prestar, streyma nú æ fleiri vísindamenn út úr
háskólunum, enda eru þeir á góðri leið með að
verða fjölmennustu vinnustaðir hvers lands. Vís-
indaiðkan er ekki aðeins að verða helzta driffjöður
efnahagsþróunar, heldur fer hlutverk vísindamanna
og annarra menntamanna mjög vaxandi sem fram-
leiðenda hugmynda og boðbera: þeir eru virkustu
þátttakendur i þeim hugmyndafræðilegu átökum
sem eiga sér stað í bakgrunni stéttabaráttunnar.
Þetta gildir sérstaklega um þá menntamenn, er
starfa á sviði félags- og hagvísinda, verkfræði og
ýmisskonar skipulagsfræði. I háþróuðum auðvalds-
þjóðfélögum er haldið á loft vísindaheimspeki, sem
slævir félagslega og siðferðilega ábyrgðartilfinn-
ingu vísindamannsins og gerir til hans þá kröfu,
að hann skoði félagsleg fyrirbæri sem „hlutlaus"
athugandi, er sé yfir þau hafinn. Þar með er hon-
um ætlað að þjóna ríkjandi valdakerfi, leggja nið-
urstöður rannsókna sinna fyrir þá aðila, sem standa
straum af þeim, án þess að fást um félagslegar af-
leiðingar gerða sinna. Þá er algengt að hin eðli-
legu tengsl sem forðum voru milli náttúruvísinda-
manna og húmanista rofni gersamlega til mikils
tjóns fyrir báðar deildir vísindanna. Það er happ
fyrir Islendinga að hér á landi þróuðust náttúru-
vísindin í upphafi í nánum tengslum við svonefnd
þókleg fræði, og má minnast margra mætra nátt-
úrufræðlnga er jafnframt voru og eru áhugamenn
um sögu og bókmenntir þjóðarinnar og jafnvel sér-
fræðingar. Þetta styrkti stöðu náttúruvisinda þegar
við landnám þeirra hér, bæði gagnvart öðrum
greinum menntalífsins og hinni rótgrónu alþýðu-
menningu.
Áhrifa borgaralegs forræðis gætir ennfremur á
hugtakakerfi ýmissa vísindakerfa (t.d. félagsfræði
i Bandaríkjum N-Ameríku), með þvi að það miðast
við fyrirfram gefið þjóðfélagsástand og fær menn
til að skynja það á vissan hátt (t.d. í kyrrstöðu, en
ekki ó hreyfingu). Þannig er visindunum með ýmsu
móti beitt til þess að styrkja þjóðfélagsleg yfirráð
borgarastéttarinnar. Eftir því sem þjóðfélagið kemst
á hærra tæknistig og verður flóknara að gerð, eykst
þörfin á sérfræðingum sem starfa í náinni sam-
vinnu við valdhafa. Svonefnt visindalegt hlutleysi
þeirra merkir að þeir skynja ekki úrlausnarefni sin
sem samfélagslegt (pólitískt) vandamál, heldur
„tæknilegt" vandamál sem ber að leysa „innan
kerfisins", þ. e. án þess að véfengja stétta- og
valdaskipan þess. Sérfræðingaveldi í auðvalds-
þióðfélagi merkir I raun og veru að stjórnmál verða
að tæknilegu viðfangsefni og kjósendur eiga val-
kost milll misjafnlega hæfra tæknimanna.
Hugmyndafræðilegt og pólitiskt forræði tvlnnast
saman þar sem ákvarðanir eru teknar. Ríkjandl
hugmyndir og viðhorf afmarka þá valkosti sem
teknir eru yfirleitt til greina við hverja ákvörðun,
t. d. hvernig skuli bregðast við atvinnuleysi —
hvernig skuli ráða bót á húsnæðiseklu, — hvað
skuli gera við gjaldþrota einkafyrirtæki — hvernig
skuli haga hlutdeild verkafólks að stjórn fyrir-
tæk'a o. s. frv. Svarið við þessum spurningum
felst að miklu leyti í þvi hvernig vandamálin eru
lögð fyrir, hvort þau eru skilgreind út frá gróða-
sjónarmiðum einkaframtaks og ríkjandi valdakerfis
eða út frá þjóðfélagslegum þörfum almennings og
lýðræðislegum hugmyndum.
HUGMYNDAFRÆÐI
í MENNINGARLÍFI
OG í SKÓLUM
Hér á landi er borgaralegt forræði ótvirætt rikj-
andi, þótt það sé hvergi nærri einrátt og birtist
einatt í frumstæðari myndum en i háþróuðum auð-
103