Morgunblaðið - 09.12.2007, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
við fjármuni í vörslu lífeyrissjóða
sem eru að fjárfesta víða, meðal ann-
ars í útlöndum. Í ýmsum löndum eru
skýrar reglur um þetta enda kærum
við okkur ekki um að verið sé að
leika sér með lífeyrinn okkar á baki
lítilla barna.“
Guðrún vekur athygli á að t.d. í
Svíþjóð hafi ýmsir lífeyrissjóðir
markað sér ábyrga fjárfesting-
arstefnu þar sem sjóðirnir fjárfesta
ekki í vopnaframleiðslufyrirtækjum,
starfsemi sem veldur umhverf-
isspjöllum eða eiga hlut í fyr-
irtækjum sem eru meðsek um
mannréttindabrot.
Lítið verið rannsakað
Jóhanna segir rannsóknarþætt-
inum varðandi viðskipti og mann-
réttindi víðast hvar ábótavant. Það
séu helst rannsóknarblaðamenn,
einkum í Bretlandi, sem hafi reynt
að rekja slóð vöru allt frá fram-
leiðslu þangað til hún er komin í
hendur neytandans. Hún segir þó
Amnesty æ meira vera að skoða
ábyrgð fyrirtækja og fjármálastofn-
ana þegar mannréttindi eru brotin.
Sú stofnun sem líklega hefur gefið
málinu mestan gaum er The Bus-
iness & Human Rights Resource
Centre í Lundúnum. Óháð stofnun
sem fylgist með starfsemi hátt í
fjögur þúsund fyrirtækja í 180 ríkj-
um og greinir með reglubundnum
hætti frá því hvernig þau umgangast
mannréttindi – á jákvæðan hátt og
neikvæðan. Tilgangurinn er að
hvetja fyrirtæki til að virða mann-
réttindi, auðvelda aðgang að upplýs-
ingum, ýta undir upplýsta og upp-
byggilega stefnumótun og stuðla að
umræðu.
Jóhanna segir næsta víst að í ís-
lenskum verslunum sé að finna
vörur sem framleiddar eru við bágar
aðstæður. „Ég segi þetta með fyr-
irvara um að það liggja ekki miklar
upplýsingar fyrir en það er eigi að
síður líklegt að einhverjar vörur sem
við kaupum, einkum í fata- og leik-
fangaiðnaði og svo flugeldarnir sem
við skjótum upp um áramótin, kunni
að vera framleiddar við óviðunandi
aðstæður. Þá er ég ekki bara að tala
um barnavinnu, sem kemur alltaf
fyrst upp í hugann, heldur líka að-
stæður fullorðins fólks sem starfar
m.a. við fataframleiðslu við að-
stæður sem uppfylla ekki lágmarks-
viðmið um aðbúnað á vinnustöðum.“
Að sniðganga vörumerki
En hvað geta neytendur gert vilji
þeir axla félagslega ábyrgð? Guðrún
bendir á þann kost að sniðganga fyr-
irtæki og vörumerki sem illt orð fer
af og hafa verið staðin að einhverju
misjöfnu í mannréttindamálum.
„Þegar allt kemur til alls er valdið
hjá okkur, almenningi. Ef við höfn-
um ákveðinni vöru bitnar það á fyr-
irtækinu sem framleiðir hana og það
neyðist til að fara yfir sín mál,“ segir
Guðrún.
Allir kannast við slagorðið „velj-
um íslenskt“. Það er oftast samofið
sjálfbærni eða þjóðernishyggju en
hefur gildi í þessu samhengi líka.
„Það er klárlega valkostur að kaupa
íslenskar vörur því við vitum að það
eru hverfandi líkur á því að þær séu
framleiddar við óviðunandi skilyrði,“
segir Guðrún.
Hún bendir einnig á að þekkt fyr-
irtæki séu í auknum mæli farin að
framleiða og auglýsa vörur eða vöru-
línur sem eru framleiddar á ábyrgan
hátt; mannréttindi verkafólksins eru
virt í framleiðsluferlinu en einnig er
reynt að fækka milliliðum þannig að
fólkið sem býr til vöruna fái stærri
hluta af ágóðanum.
Skilgreint hefur verið við hvaða
aðstæður fyrirtæki eiga helst á
hættu að tengjast mannréttinda-
brotum:
 Þegar borgarastyrjöld geisar í
landi þar sem fyrirtækið er með
starfsemi.
 Ef alvarleg þjóðernis- eða trúar-
bragðaátök eru í landinu.
 Ef stjórnmála- og stofnanaupp-
bygging í landinu er veik.
 Ef einræðisstjórn er í landinu.
 Ef lög viðkomandi lands heimila
ekki frjáls verkalýðsfélög.
Við ofangreindar aðstæður er
hætta á því að fyrirtæki tengist al-
varlegum mannréttindabrotum á
borð við barnaþrælkun, nauðung-
arvinnu, lélegan aðbúnað á vinnu-
stað, mismunun á grundvelli kyns,
trúarbragða eða litarháttar, nauð-
ungarflutninga og kúgun á verka-
lýðsfélögum.
Stór fyrirtæki eru víða drifkraft-
urinn í efnahagslífi þjóða og fyrir
vikið hafa þau mikil völd. Á umliðn-
um árum og misserum hafa mark-
aðir galopnast og mýmörg fyrirtæki
starfa nú á alþjóðavísu. Þetta þekkj-
um við Íslendingar vel en á skömm-
um tíma hafa helstu fyrirtæki og
fjármálastofnanir landsins fært
hratt út kvíarnar. Þau setja sér nú
hnattræn markmið í stað staðbund-
inna og flest tölum við um „útrásina“
með blik í auga. Allur heimurinn er
undir – frá Súðavík til Sjanghæ.
Amnesty International hefur ver-
ið að skoða áhrif þessarar al-
þjóðavæðingar á mannréttindi og
segir Jóhanna umfang vandans gríð-
arlegt. Ekki svo að skilja að fyr-
irtæki stuðli vísvitandi að mannrétt-
indabrotum heldur dragist þau inn í
brotin vegna aðstæðna í landinu þar
sem starfsemin fer fram. Jóhanna
kallar þetta neikvæð áhrif fyr-
irtækja á mannréttindi og segir hún
Amnesty hafa umtalsverðar áhyggj-
ur af þessari þróun. „Við leggjum
mikla áherslu á að opna augu fyr-
irtækja fyrir þessu vandamáli og
hvetja þau til að stuðla að framgangi
mannréttinda á sínum starfs-
svæðum.“
En það er hægara sagt en gert.
Lög og reglur eru mismunandi frá
einu landi til annars og með því að
virða lög og reglur í viðkomandi
landi telja fyrirtækin sig oftar en
ekki vera á grænni grein. „Vanda-
málið er að ríkjandi lög og reglur
standast ekki alþjóðlegar kröfur um
mannréttindi og vinnuvernd,“ segir
Jóhanna. „Kína er gott dæmi um
þetta. Þar er blátt bann við stofnun
frjálsra verkalýðsfélaga. Það væri
því fróðlegt að vita hvort íslensk fyr-
irtæki, sem verið hafa að hasla sér
völl þar eystra á undanförnum ár-
um, hafa gert sambærilega samn-
inga við starfsmenn sína þar og þeir
gera við starfsmenn sína hér heima.
Eða láta þau sér nægja að semja
samkvæmt kínverskum lögum og
reglum? Menn mega ekki gleyma
því að áhrifum fylgir ábyrgð.“
Fyrirmynd annarra þjóða
Jóhanna og Guðrún brýna fyrir ís-
lenskum fyrirtækjum að setja
mannréttindi á oddinn. „Mannrétt-
indi eiga að vera í öndvegi í útrás-
inni. Mannauður og ímynd eru
styrkur fyrirtækja og með því að
vera öðrum þjóðum fyrirmynd í
þessum efnum getur Ísland skapað
sér sérstöðu í heiminum,“ segir Jó-
hanna.
Þær Guðrún eru á einu máli um að
samfélagsábyrgð fyrirtækja verði
ofarlega á baugi í umræðunni um
mannréttindamál á komandi árum.
Samkvæmt skilgreiningu Mannrétt-
indaskrifstofunnar merkir sam-
félagsábyrgð í stuttu máli að fyr-
irtæki starfa siðlega og gæta
hagsmuna allra aðila sem starfsemi
þeirra snertir. Í samfélagsábyrgð
felst að fyrirtækin stuðla að efna-
hagslegri velferð með viðskiptum og
sjálfbærri nýtingu auðlinda ásamt
því að reyna að bæta lífskjör starfs-
manna sinna, fjölskyldna þeirra og
þjóðfélagið almennt.
Eða eins og segir í formlegri skil-
greiningu Evrópusambandsins:
„Samfélagsleg ábyrgð eru þær
skuldbindingar sem fyrirtæki kjósa
að taka á sig gagnvart starfsfólki,
umhverfi og viðskiptavinum umfram
það sem kveðið er á um í kjarasamn-
ingum, lögum og reglugerðum.“
Samfélagslega ábyrgt fyrirtæki
uppfyllir því ekki einungis lagalegar
og samningsbundnar skyldur sínar
gagnvart samfélaginu og við-
skiptaaðilum heldur hefur frum-
kvæði og starfar þannig að það mæt-
ir væntingum hagsmunaaðila um
siðferðilega rétta hegðun. Í þessu
getur falist að sníða starfshætti eftir
alþjóðlegum sáttmálum um mann-
réttindi og umhverfisvernd, ásamt
því að styrkja samfélagsverkefni og
gefa til góðgerðarmála.
Hnattrænt samkomulag SÞ
Samfélagslega ábyrg fyrirtæki
sem vilja stuðla að áframhaldandi
framþróun sinni á því sviði hafa
mörg gerst aðilar að Hnattrænu
samkomulagi Sameinuðu þjóðanna
(e. Global Compact), en það er
samningur milli Sameinuðu
Á
sokkabandsárum Sigurðar Jónssonar, fram-
kvæmdastjóra Samtaka verslunar og þjón-
ustu (SVÞ), var ekki óalgengt að gefið væri
frí í skólum ef uppgrip var í fiskvinnslu í sjáv-
arplássum landsins. Allir lögðust á eitt til að
bjarga verðmætum. Börn og fullorðnir. Tímarnir breyt-
ast og mennirnir með og Sigurður viðurkennir að senni-
lega væri það ekki vel séð í dag að skólabörn vörpuðu
frá sér námsbókunum og hlypu sem fætur toguðu niður
í frystihús.
„Viðhorfið til vinnu barna og ungmenna hefur breyst
á undanförnum áratugum og að mínu mati er ekki óeðli-
legt að við Íslendingar gerum sömu kröfur til annarra
þjóða sem við skiptum við og við gerum til okkar
sjálfra,“ segir Sigurður.
Sigurður og Kristín Hulda Guðmundsdóttir, sam-
starfskona hans hjá SVÞ, segja enga ástæðu til að ætla
annað en að íslensk innflutningsfyrirtæki vilji kaupa
vörur sem framleiddar eru við viðunandi aðstæður úti í
heimi. Það geti þó verið þrautin þyngri að ganga úr
skugga um þetta. Til þess hafi smærri aðilar takmarkað
bolmagn og verði því að treysta sínum birgjum erlendis.
Stærri aðilar hafa frekar burði til að kanna uppruna
vöru og segja Sigurður og Kristín að sumir þeirra séu
farnir að gera það, einkum þeir sem kaupi mikið inn frá
Asíu. Erfitt getur þó verið að fá viðunandi upplýsingar
enda samband íslenskra fyrirtækja við birgja í Asíu oft
stopult. Í sumum tilvikum fara viðskipti aðeins fram
einu sinni.
Hvorki viðmið né reglur
Sigurður og Kristín segja traust almennt ríkja aðila í
millum í viðskiptum með matvöru. Þegar leikföng, fatn-
aður og íþróttavörur séu annars vegar reyni aftur á
móti meira á kaupendur vörunnar. Dæmin sýni að þess-
ar vörur séu ekki alltaf framleiddar við mannsæmandi
skilyrði.
„Menn hafa ekki sett sér nein viðmið eða reglur hvað
þetta varðar hér á landi ennþá en það gæti komið að því
fyrr en síðar,“ segir Sigurður. „Umræðan um þetta hef-
ur verið lítil sem engin en margt bendir til þess að það sé
að breytast, t.a.m. hafa fréttir í fjölmiðlum vakið at-
hygli. Við þessu þurfa fyrirtækin að bregðast.“
Umræðan er mun lengra komin í ýmsum nágranna-
löndum okkar og í Noregi er t.a.m. starfrækt frjáls upp-
lýsingamiðstöð, Initiativ for etisk handel, sem veitir að-
ilum í verslun og þjónustu upplýsingar og leiðbeinir
þeim í þessum efnum. Kristín bendir á að miðstöð af
þessu tagi gæti orðið vísir að metnaðarfullu regluverki.
Sigurður og Kristín segja eðlilegt að markaðurinn
kalli eftir umræðu um mannréttindi og viðskipti en fram
að þessu hafi hann aðallega haft áhuga á lágu verði á
vöru og þjónustu. „Menn vilja alltaf lægsta verðið en
skammast um leið yfir því að starfsfólkinu á kassanum
séu ekki greidd hærri laun. Þetta er í sjálfu sér ákveðin
mótsögn,“ segir Sigurður. „Fólk verður líka að hafa í
huga að því ódýrari sem varan er, þeim mun meiri líkur
eru á því að hún hafi orðið til við óviðunandi aðstæður.“
Frumkvæði almennings
Sigurður og Kristín segja samtökin fylgjast með um-
ræðunni um þessi mál en eigi þau að grípa til mark-
vissra aðgerða verði frumkvæðið að koma frá aðild-
arfyrirtækjunum og það gerist ekki fyrr en
almenningur taki við sér og kalli eftir aðgerðum. Það sé
rökrétt ferli.
Þegar kallið kemur ríður á að fyrirtæki séu undir það
búin að gefa mannréttindamálum meiri gaum. Sigurður
veit til þess að ýmsir stjórnendur í fyrirtækjum hafi þeg-
ar áhuga á þessum málum, einkum þeir yngri. „Ekki það
að þeir séu endilega betri menn en þeir stjórnendur sem
eldri eru, heldur fylgist yngri kynslóð stjórnenda ein-
faldlega betur með í þessum efnum og er meðvitaðri um
þessa nálgun. Svo eru menn í auknum mæli farnir að
átta sig á því að þetta er ekki bara hreinn ídealismi,
heldur nauðsynlegt fyrir ímynd fyrirtækja. Og ímyndin
er það dýrmætasta sem fyrirtæki á.“
NAUÐSYN-
LEGT FYRIR
ÍMYNDINA
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Jólakjóllinn Veltum við því fyrir okkur hvaðan hann
kemur? Voru mannréttindi brotin við framleiðsluna?
Reuters
Þrælar Það vakti heimsathygli þegar þessum mönnum og fleirum var bjargað úr múrsteinaverksmiðju í Henan-héraði í Kína. Aðbúnaður var ömurlegur.
UPPRUNI VÖRU