Morgunblaðið - 09.12.2007, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
þjóðanna og fyrirtækja um tíu við-
mið sem fyrirtæki hyggjast leggja
til grundvallar í starfsemi sinni og
efla.
Viðmiðin eru eftirfarandi:
 Virða mannréttindi og framfylgja
alþjóðlegum samþykktum um mann-
réttindi.
 Gæta þess að starfsemi fyrirtæk-
isins brjóti ekki á mannréttindum á
neinn hátt.
 Staðfesta stéttarfélög og virða
samningsrétt þeirra.
 Útrýma nauðungarvinnu.
 Útrýma barnaþrælkun.
 Útrýma mismunun á starfsvett-
vangi.
 Stuðla að fyrirbyggjandi aðgerð-
um hvað varðar umhverfismál.
 Hafa frumkvæði að því að efla
ábyrgð gagnvart umhverfinu.
 Styðja við aukna þróun og dreif-
ingu á umhverfisvænni tækni.
 Fyrirtæki ættu að vinna gegn
spillingu af öllum toga, þ. á m. fjár-
kúgun og mútum.
Á annað þúsund fyrirtæki eiga nú
aðild að samkomulaginu, þeirra á
meðal tvö íslensk, Landsbanki Ís-
lands og Glitnir.
Jóhanna segir þetta skref í rétta
átt en vandamálið sé að þátttaka er
fyrirtækjum í sjálfsvald sett og hér
sé einungis um viljayfirlýsingu að
ræða. Ekkert eftirlitskerfi sé til
staðar til að ganga úr skugga um að
fyrirtækin uppfylli kröfurnar.
Á vettvangi Sameinuðu þjóðanna
er í gangi vinna við gerð alþjóðlegs
samnings um mannréttindaskyldur
fyrirtækja og fjármálastofnana.
Uppkast að samningnum er þegar
fyrir hendi og getur nýst bæði
stjórnvöldum og fyrirtækjum við að
setja lög um mannréttindaskyldur
fyrirtækja.
Guðrún segir vottunarkerfi á sam-
félagsábyrgð í farvatninu en þau
fyrirtæki sem taka samfélagslega
ábyrgð og aðild að Global Compact
alvarlega gera ítarlegar skýrslur um
hvernig þau útfæra skuldbindingar
sínar. Þessar skýrslur eru unnar af
sérfræðingum, oft í samvinnu við fé-
lagasamtök og fylgja með árs-
skýrslum fyrirtækjanna.
Jóhanna stingur upp á því að með
ársreikningi íslenskra fyrirtækja
fylgi mannréttindamat, unnið af
endurskoðendum eða sambæri-
legum fagaðilum. „Mér finnst ekkert
óeðlilegt að mannréttindaskýrslur
verði skoðaðar með sama hætti og
skattaskýrslur fyrirtækja og þar til
gerðir fagaðilar taki ábyrgð á þeim.“
Þá telja Guðrún og Jóhanna brýnt
að viðskiptafræðideildir háskólanna,
sem eru að búa til forstjóra framtíð-
arinnar, axli sína ábyrgð og efli
kennslu um viðskipti og mannrétt-
indi. Þá sé fyrirtækjum í lófa lagið
að bjóða starfsfólki sínu með reglu-
bundnum hætti upp á fræðslu í þeim
efnum.
Hvað fáum við fyrir okkar snúð?
er fyrirtækjum tamt að hugsa. Guð-
rún og Jóhanna leggja báðar áherslu
á, að fyrirtæki hafi beina hagsmuni
af því að standa vörð um mannrétt-
indi. Í fyrsta lagi getur hagnaður
horfið eins og dögg fyrir sólu verði
fyrirtæki uppvís að barnaþrælkun
eða öðrum mannréttindabrotum.
„Samfélagsábyrgðin er með öðrum
orðum ekki eini hvatinn. Verði fyr-
irtæki uppvís að því að brjóta mann-
réttindi með einum eða öðrum hætti
eiga þau á hættu að almenningur
sniðgangi vörur þess eða þjónustu.
Þetta getur hreinlega riðið þeim að
fullu. Þess vegna hljóta framsýnir
stjórnendur að taka tillit til mann-
réttinda við alla áætlanagerð og
setja sér skýrar reglur. Mannrétt-
indi eru góð fyrir viðskiptin,“ segir
Jóhanna.
Guðrún vísar einnig til rannsókna
sem sýna að til lengri tíma litið séu
fyrirtæki sem starfa á ábyrgan hátt
arðbærari en sambærileg fyrirtæki
sem ekki hafa mótað sér stefnu,
óháð því hvort mannréttindabrot
komast upp eður ei.
Mannréttindaviðmið
Aðspurð hvort hún treysti íslensk-
um fyrirtækjum til að gera þetta
svarar hún játandi. „Ég sé enga
ástæðu til að draga vilja íslenskra
stjórnenda í efa. Með aukinni um-
ræðu munu augu þeirra opnast.“
Stundum heyrast þau rök að þrátt
fyrir illan aðbúnað megi ekki hafa
vinnuna af fólki. Með einhverjum
hætti verði það að framfleyta sér og
sínum. Jóhanna vísar þessum rökum
á bug. „Það má ekki hlusta á svona
menningarlega afstæðishyggju. Við
verðum að fara eftir þeim al-
þjóðalögum og reglum sem þegar
eru fyrir hendi í þessum efnum og
frá þeim megum við ekki hvika –
sama á hverju gengur.“
Með auknum rannsóknum vex
vitund fólks og upplýsingar verða
aðgengilegri. Guðrún og Jóhanna
eru því vongóðar um að umræðan
um viðskipti og mannréttindi eigi á
komandi misserum eftir að verða
upplýstari hér á landi en hún er í
dag. Látum Guðrúnu eiga loka-
orðið: „Með aukinni umræðu um
þessi mál mun íslenska þjóðin taka
við sér og leggja sitt af mörkum í
baráttunni fyrir betri heimi.“ 
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Þarfaþing Gríðarlegt framboð er á leikföngum á Íslandi um þessar mund-
ir. Hafa allar þær vörur verið framleiddar við mannsæmandi aðstæður?
S
tefna okkar er mjög
skýr, verðum við þess
áskynja að ekki sé allt
með felldu við fram-
leiðslu á vörum sem við
flytjum inn til landsins þá beinum
við viðskiptum okkar annað,“ segir
Elías Þorvarðarson, fram-
kvæmdastjóri leikfangaversl-
ananna Leikbæjar og Just 4 Kids.
Hann segir eitt tilfelli hafa kom-
ið upp þar sem grunur af þessu
tagi vaknaði. „Þá tókum við
ákvörðun um að hætta með þær
vörur. Þetta verður að vera yfir
allan vafa hafið.“
Spurður um eftirfylgni segir
Elías fyrirtæki sitt ekki hafa bol-
magn til reglubundins gæðaeft-
irlits í erlendum verksmiðjum. „Ég
hef skoðað aðstæður í Kína hjá
verksmiðjum sem við erum að
versla beint við og varð ekki var
við neitt misjafnt en staðreyndin
er samt sú að markaðurinn á Ís-
landi er svo lítill að fyrirtæki hafa
almennt ekki bolmagn til eft-
irfylgni. Sú eftirfylgni yrði líka
alltaf yfirborðskennd. Okkur er
bara sýnt það sem menn vilja að
við sjáum.“
Í þessu ljósi segir Elías gefið að
seldar séu í íslenskum verslunum
vörur sem framleiddar hafa verið
við aðstæður sem ekki eru mann-
sæmandi. „Það væri barnalegt að
ætla annað.“
Leikbær og Just 4 Kids skipta
mikið við stóra evrópska aðila og
segir Elías traust lykilatriði í þeim
viðskiptum. „Við göngum út frá
því að þessir stóru aðilar séu að
sinna sinni eftirlitsskyldu og lítum
svo á þeir séu ábyrgir fyrir því að
ganga úr skugga um að allt sé með
felldu við framleiðslu vörunnar.“
Viðskiptum hætt ef pottur er
brotinn við framleiðsluna
Jóhanna Waagfjörd, fram-
kvæmdastjóri Haga, sem m.a. á
Bónus, Hagkaup, 10-11, Útilíf,
Zöru, Debenhams, Topshop og
Karen Millen, segir félagið leggja
áherslu á að vörur sem seldar eru í
verslunum þess séu framleiddar
við viðunandi aðstæður. Komi ann-
að á daginn sé viðskiptum við við-
komandi aðila hætt eins fljótt og
auðið er.
„Við verslum við marga stóra
erlenda aðila eins og t.d. Deben-
VIÐ EIGUM EKKI AÐ LÍÐA ÁNAUÐ
hams, Inditex, Mosaic og Arcadia
og stefna þeirra er að eiga ekki
viðskipti þegar um mannréttinda-
brot er að ræða og við treystum
því,“ segir Jóhanna.
Hún tekur fram að Hagar flytji
ekki inn nema 15-20% af þeim
vörum sem seldar eru í verslunum
félagsins. Annað er keypt af inn-
lendum birgjum. Sama máli gegni
hins vegar um þá. Komi í ljós að
þeir tengist mannréttindabrotum í
framleiðslu á einn eða annan hátt
sé viðskiptum sagt upp.
Engin skrifleg stefna er í gildi
hjá Högum en Jóhanna segir að
fólk á vegum félagsins sæki reglu-
lega heim verksmiðjur sem verslað
er við, einkum í Asíu. „Það er al-
gjört skilyrði að aðstæður í fram-
leiðslu séu viðunandi.“ Að sögn Jó-
hönnu eru þessi mál talsvert rædd
innan Haga og þar á bæ fylgjast
menn vel með umræðunni í þjóð-
félaginu. Henni þykir eðlilegt að
sem flest íslensk fyrirtæki marki
sér skýra stefnu í þessum málum
og fylgi henni fast eftir. „Við eig-
um ekki að líða ánauð.“
Tóku vöru tímabundið
úr umferð
Magnús Kjartan Sigurðsson,
framkvæmdastjóri Rúmfatalagers-
ins, segir það skilyrði af hálfu fyr-
irtækisins að mannréttindi séu
ekki brotin við framleiðslu á
vörum sem seldar eru í verslunum
þess. „Okkur er mjög annt um
þetta enda get ég ekki ímyndað
mér að nokkurt fyrirtæki vilji
versla við aðila þar sem vinnu-
vernd er ekki í hávegum höfð.“
Magnús segir að í einu tilviki
hafi vaknað grunur um að vörur
sem seldar voru í Rúmfatalagern-
um væru framleiddar við óviðund-
andi skilyrði úti í heimi. „Í því til-
viki tókum við vörurnar úr sölu
meðan við rannsökuðum málið. Al-
þjóðlegt og óháð rannsóknarfyr-
irtæki var fengið til að skoða þau
tvö fyrirtæki sem um var að ræða
án viðvörunar. Í framhaldi af at-
hugasemdum þess var þeim gefinn
ákveðinn frestur til úrbóta. Annað
fyrirtækið lagaði sig að kröfunum
og við höfum tekið vörur þess aft-
ur í sölu. Hitt fyrirtækið gerði það
ekki og vörur þess hafa ekki farið
aftur upp í hillu.“
Hann áréttar að grunsemdir af
þessu tagi verði að vera á rökum
reistar, ekki sé eingöngu hægt að
byggja á orðrómi.
Magnús segir Rúmfatalagerinn
reyna eftir föngum að fylgjast með
þessum málum, birgjar séu heim-
sóttir reglulega og jafnvel verk-
smiðjur. „Við verslum bara við
birgja sem við treystum en auðvit-
að getur verið snúið að skoða upp-
runa hverrar einustu vöru. Þetta
snýst eðli málsins samkvæmt að
miklu leyti um traust.“
Heimsækja verksmiðjur
Svava Johansen, forstjóri NTC,
sem meðal annars rekur tísku-
vöruverslanirnar Gallerí Sautján,
Retro, Kultur og Smash, segir það
stefnu fyrirtækisins að eigin hönn-
un sé framleidd í verksmiðjum sem
eru mannsæmandi. Hvort sem er á
Íslandi, í Tékklandi, Frakklandi
eða Kína. „Yfirmaður á sauma-
stofu okkar hér á Íslandi hefur
heimsótt verksmiðjur í Kína og
segir þær mjög vel búnar. Sama er
að segja um Tékkland, unnið er
með þeim þar fjórum sinnum á
ári,“ segir Svava.
„Verksmiðjur sem við erum í
samstarfi við í Frakklandi höfum
við aldrei skoðað en þær eiga að
vera mjög góðar enda er allur
fatnaður, vinna og frágangur sam-
kvæmt því,“ bætir hún við.
Svava segir ekki alltaf liggja
fyrir hvernig staðið sé að fram-
leiðslu vara sem NTC kaupir inn
frá þriðja aðila enda sé mikið um
milliliði og þeirra að sjá til þess að
vel sé að framleiðslunni staðið.
Ó
lafur Ragn-
ar Grímsson
forseti Ís-
lands átti
fund með
Hu Jintao forseta Kína
ytra í haust og vakti
það athygli Íslands-
deildar Amnesty Int-
ernational að í frétta-
tilkynningu frá
skrifstofu forseta Ís-
lands í framhaldi af
fundinum kom hvergi
fram að mannréttinda-
mál hefði borið á
góma í viðræðum leið-
toganna. Fyrir vikið
ritaði Íslandsdeild
Amnesty forsetanum bréf 5. októ-
ber síðastliðinn. Í því segir meðal
annars:
„Hið svokallaða efnahagsundur í
Kína á sér alvarlegar skuggahlið-
ar. Áætlað er að þegar hafi á bilinu
150-200 milljónir farandverka-
manna flust til kínverskra borga í
leit að vinnu og mun sú tala fara
hækkandi á komandi áratug. Far-
andverkafólkið er gjarnan neytt til
að vinna mikla yfirvinnu, því er
neitað um frí, jafnvel þegar það á
við veikindi að stríða, og því er
gert að vinna við hættulegar að-
stæður fyrir lítil sem engin laun.
Farandverkafólkið þarf ekki ein-
göngu að þola óréttlæti af hálfu
vinnuveitenda, heldur mismunar
ríkisvaldið fjölskyldum þess á nán-
ast öllum sviðum daglegs lífs. Því
er neitað um húsnæðisbætur og
sjúkratryggingar sem borgarbúum
standa almennt til boða og börnum
farandverkafólks er oft meinaður
aðgangur að skólakerfinu.
Atvinnurekendur beita ýmsum
aðferðum til að koma í veg fyrir að
verkamenn segi upp störfum.
Launagreiðslum til farandverka-
fólks er gjarnan frestað, þannig að
verkafólk sem hættir störfum tap-
ar 2-3 mánaða launum. Oft halda
vinnuveitendur launum eftir fram
yfir kínverska nýárið til að tryggja
að fólk snúi aftur til vinnu að hátíð-
isdögum loknum og það gerir að
verkum að milljónir verkamanna
hafa ekki efni á að ferðast heim til
fjölskyldna sinna yfir hátíðirnar.
Þá neyða atvinnurekendur verka-
fólk oft til að greiða tryggingu, í
trássi við lög, til að koma í veg fyr-
ir að það leiti sér vinnu annars
staðar.
Slíkar aðferðir gera atvinnurek-
endum kleift að bregðast við auk-
inni eftirspurn eftir vinnuafli án
þess þó að hækka laun. Þetta skýr-
ir hvers vegna laun hafa ekki
hækkað í samræmi við þann skort
sem er á vinnuafli, eins og búast
mætti við í venjulegu markaðs-
umhverfi. Fjölmörg fyrirtæki sem
ráða til sín farandverkafólk sinna
ekki skyldum til að gera skriflega
ráðningarsamninga og tryggja
fólki réttlát launakjör og frítíma,
auk þess sem aðbúnaði og öryggi á
vinnustöðum er mjög ábótavant.
Kínversk yfirvöld hafa brugðist
skyldum sínum til að verja fólk fyr-
ir ofannefndum mannréttinda-
brotum og hafa jafnframt neitað
því um félaga- og tjáningarfrelsi
en þau mannréttindi eru forsenda
þess að fólk geti staðið vörð um
réttindi sín.“
Forseti Íslands hefur ekki svarað
bréfinu.
Ólafur Ragnar
Grímsson
Hu
Jintao
VEKJA ATHYGLI FOR-
SETA Á AÐSTÆÐUM
VERKAFÓLKS Í KÍNA
UPPRUNI VÖRU