Morgunblaðið - 09.12.2007, Blaðsíða 34

Ektaskapar æru og trú
allt veðsetti fyrir þig,
af einni tröppu á aðra þú
til ófarsældar leiddir mig.
Einn af sérstæðari ljóða-flokkum síðari tíma á ís-lensku er ljóðabréf Skáld-Rósu til Natans Ketils-
sonar. Það er liðið hátt á aðra öld frá
því það var ort en það birtist enn í
dag sem afar „nútímalegur“ og per-
sónulegur kveðskapur. Um leið ber
það hér og hvar svipmót fyrri tíma,
kannski enduróm af sr. Hallgrími.
Saga Vatnsenda-Rósu og kveð-
skapur hefur lifað lengi með þjóðinni,
þá einkum í munnmælasögum. Fá-
einir fræðimenn og -konur hafa
skrifað um Rósu, Brynjólfur frá
Minna Núpi, Guðrún P. Helgadóttir í
Skáldkonum fyrri alda og svo Tómas
Guðmundsson í vinsælum bókaflokki
þeirra Sverris Kristjánssonar. Þess-
ar frásagnir hafa verið misjafnlega
rómantískar, höfundar hafa hent á
lofti ýmis munnmæli og svo skáldað í
eyðurnar, kannski mest Tómas.
Nú er komin út á vegum Sölku
bókin Skáld-Rósa – Ljósmóðirin
Rósa Guðmundsdóttir. Bók Gísla er
annars eðlis en fyrri skrif um Rósu.
Hún er öðru fremur tilraun til að
finna lífi hennar og kjörum stað í
ýmsum heimildum sem hann hefur
viðað að sér um áratugabil. Þar er
ekki síst fjallað um hana sem ljós-
móður og yfirsetukonu.
Þurfti að læra að lesa
Þetta byrjaði allt saman þegar
verið var að vígja minnismerki um
Rósu árið 1965. Þá talaði sr. Gísli við
athöfnina. Hann segir að þá fyrst
hafi kviknað með sér sú hugsun að
ófært væri að saga Rósu skyldi
hvergi vera til.
„Mér fannst merkilegt hvernig
Kvennabandskonurnar í Húnavatns-
sýslu höfðu varðveitt leiði Rósu, svo
enn var vitað með fullri vissu hvar
það var,“ segir Gísli. „Það gerði mig
líka skyldugan til að fara í þetta að
Rósa var líklega yfirsetukona þegar
langamma mín fæddist, svo að ég fór
að kíkja á þetta og nú eru öll þessi ár
liðin. Þetta er í raun búið að vera 40
ára stopult starf. Fyrst í stað voru
það stolnar stundir með preststarf-
inu en síðastliðin 15 ár hef ég sinnt
því meira. Þar þurfti ég meðal ann-
ars að læra að lesa …“
Læra að lesa?
„Já, já.“
Gísli dregur fram ljósrit af fáein-
um 19. aldar handritum, hvert er
með sinni sérstöku rithönd. Eitt ljós-
ritanna er sýnu fágætast, það er af
skjali með rithönd Rósu sjálfrar. Þar
kvittar hún fyrir móttöku greiðslu
fyrir störf sín sem yfirsetukona.
„Mér hefur ekki tekist að finna neitt
annað með hennar skrift en þetta,“
segir Gísli. „En safnamenn voru
mjög glaðir fyrir mína hönd þegar ég
fann þetta. Ég vil auglýsa eftir því
hvort einhver annar veit um plagg
með sömu rithönd. Það væri gaman
ef einhvers staðar fyndist vísa sem
hún hefur sjálf skrifað.“
Ótrúleg ferðalög
Gísli játar því að hafa strax sem
ungur maður orðið áskynja þess dá-
lætis sem saga Rósu og kveðskapur
hafði með þjóðinni.
„Ég lærði vísurnar hennar hjá
móður minni, þessar vísur sem sum-
ar var raunar búið að afbaka hjá
þjóðinni. Mér fannst skemmtileg vís-
an sem Rósa er sögð hafa varpað
fram þegar hún fékk far með tein-
æringi úr Flatey og undir Jökul en
hreppti aftakaveður. Þegar hún var
spurð hvort hún væri ekki smeyk
svaraði hún með vísu:
Ég að öllum háska hlæ
heims á leiðum ströngu.
Mér er sama nú hvort næ
nokkru landi eða öngu.
Ég sá hana fyrir mér sitjandi í
teinæringnum og varpa þessu fram.
En hún var líka svo mikil ferðakona.“
En hún er sögð hafa ort jafnhratt
og hún talaði?
„Já, ábyggilega var hún það sem
kallað er talandi hagyrðingur. En
auk þess var dáðst að henni fyrir það
að hún var svo örugg í sínu yfirsetu-
starfi sem þá var sagt. Ég vissi ekki
fyrr en seinna að hún hefði lært ljós-
móðurfræðin. En það er ábyggilegt
að hún var ákaflega vel gefin. Hún
var snillingur. Þannig kenndi hún
konum svo vitað er að taka á móti
börnum. Og hún notaði líka munn við
munn-aðferðina til að endurlífga
barn. Það var svo erfitt á þessum ár-
um hve ungbarnadauði var mikill. En
auk þess er stórmerkilegt að sjá af
heimildum hve mikið hún ferðaðist
um landið sem yfirsetukona. Eitt
sinn þurfti hún að fara til frumbyrju
sem var orðin fullorðin. Þá fór hún
gríðarlangt, frá Vatnsenda og inn
fyrir Vatnsdalshóla. Það var ógn-
arlangt ferðalag á þeirri tíð.
Í bókinni sýni ég Rósu sem per-
sónu í samfélagi og samtíð en ekki
bara hana eina, heldur hitt hvernig
hún er innan þessarar tilveru. Það er
það sem vakir fyrir mér. Og ég held
að ég beri ekkert lof á hana sem ég
heyrði utan að mér. Mér fannst það
ástæðulaust.“
Að finna vísum stað
Í bókinni dvelur Gísli lítt við ýmsar
þjóðsögur sem þjóðin hefur viðhaldið
í gegnum tíðina, eins og söguna af
ætluðu ástarsambandi hennar á unga
aldri við Pál Melsteð, sem þá var
skrifari hjá amtmanni á Möðruvöll-
um og í þann mund að ganga í hjóna-
band með Önnu Sigríði, dóttur amt-
manns. Þegar þau hófu búskap fór
Rósa ásamt Guðmundi föður sínum
til þeirra að annast bústörf. „Enda
var Páll Melsteð sjálfsagt lítill bú-
maður,“ segir Gísli.
„Anna Sigríður vildi hafa Rósu hjá
sér á heimilinu. Hún var svo skapstór
kona og stjórnsöm að hún hefði aldr-
ei látið það gerast að kona sem væri
að keppa um ástir við hana væri guð-
móðir barns hennar. Þau Rósa og
Páll geta hafa verið skotin hvort í
öðru, það veit ég ekkert um. En það
hefur varla verið meira en það.“
Það leiðir hugann að vísum sem
kallaðar eru Vísur Vatnsenda-Rósu
og þjóðin hefur sungið allt til þessa
dags með rómantískum þunga. Þú
segir í bókinni að Rósa hafi ort þær
með allt öðrum hætti og þá til dóttur
sinnar. Þar eru þær svona:
Augun mín eru eins og þín
með ofurlitla steina.
Ég á þín og þú átt mín.
Þú veist hvað ég meina.
„Já, hin útgáfan gengur ekki upp.
Kennarinn minn í gamla daga sagði
líka „Ó, þá fögru steina, það hef ég
aldrei skilið, að líkja augunum við
steina“. En þetta er bara eins og ger-
ist hjá þjóðinni. Fólk hefur haft gam-
an af að hafa þetta svona. Hjá þjóð-
inni getur margt breyst þegar menn
sem eru kannski ekki ljóngáfaðir eru
að hafa yfir kvæði – þá skolast þau
svona til.“
Önnur kunn vísa Rósu er svona:
Man ég okkar fyrri fund
forn þó ástin réni.
Nú er eins og hundur hund
hitti á tófugreni.
Tómas Guðmundsson vildi á sínum
tíma heimfæra þessa vísu upp á síð-
ari fund hennar og Páls Melsteð, en
þú vilt meina að hún hafi orðið til er
hún þurfti að hitta Ólaf fyrri mann
sinn út af skilnaðarmálum síðar
meir?
„Já, Tómas býr það til að þau Páll
hittist á Þingvöllum. Það er alveg til-
efnislaust – “
En er það þá ekki svo með margar
af hennar vísum að menn verða bara
að gera því skóna af hverju þær séu
sprottnar?
„Jú, jú, og þjóðin hefur verið dug-
leg að yrkja það hvernig á vísunum
stendur.“
Og það verður bara að vera svo?
„Já, já,“ segir Gísli og brosir við.
Ástir og stríð kynjanna
Það fer samt ekki hjá því að í bók
um Skáld-Rósu grilli hvarvetna í
bæði ástamál karla og kvenna og
ekki síður vitnisburð um ólíka þjóð-
félagsstöðu og hlutskipti kynjanna.
Rósa gekk fyrst í hjónaband með
Ólafi Ásmundssyni en það átti sitt-
hvað eftir að mæða á því hjónabandi
síðar meir.
„Hún er ábyggilega mjög sátt og
þykir vænt um Ólaf. Hann er iðn-
aðarmaður, snjall vefari og hagleiks-
maður. Og bóndadóttir gat ákaflega
illa átt von á því að giftast embættis-
manni. Þá var þetta næstbesti kost-
urinn. Og hún tekur hann. Mér finnst
Ólafur vera merkismaður að öllu
öðru leyti en því að hann er bann-
settur grútur! Hann vill ekki borga
peninga sem menn eiga hjá honum.
Ljósmóðirin ljóðmælta
Kveðskapur Skáld-
Rósu hefur verið Íslend-
ingum hugleikinn. Nú
er komin út ævisaga
hennar. Hallgrímur
Helgi Helgason ræddi
við Gísla H. Kolbeins,
sem skráði sögu ljós-
móðurinnar ljóðmæltu.
Morgunblaðið/Sverrir
Bókin Gísli H. Kolbeins fór að hugsa um að skrá þyrfti sögu Rósu 1965.
ævisaga
34 SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Slökkvilið
Höfuðborgarsvæðisins
Eftir að kertalogi hefur
verið slökktur getur ennþá
leynst glóð í kveiknum.
Góð regla er að væta
kertakveikinn með vatni
þegar slökkt er á kerti til að
ekki leynist glóð.
Munið að
slökkva á
kertunum
i