Morgunblaðið - 09.12.2007, Side 30

sjávarútvegur
30 SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
S
íldin er félagslyndur fisk-
ur,“ segir í grein eftir Jak-
ob Jakobsson fiskifræðing
í hinu stórmyndarlega ný-
útkomna riti Nesútgáfu:
Silfur hafsins – Gull Íslands – Síld-
arsaga Íslands.
Félagslyndið hefur í tímans rás
orðið síldinni dýrkeypt og Íslend-
ingum að sama skapi dýrmætt – og
svo er raunar um fjölmargar aðrar
fiskveiðiþjóðir.
En hver var aðdragandinn að því
að þetta mikla rit er nú komið út?
„Gunnar Flóvenz, framkvæmda-
stjóri síldarútvegsnefndar, hafði for-
göngu um það snemma á níunda ára-
tug síðustu aldar að stofna sjóð,
svokallaðan Síldarsögusjóð, til að
greiða kostnað við samningu nýrrar
síldarsögu,“ segir Jakob Jakobsson,
sem er einn höfunda þessa mikla rits.
Hinir höfundarnir eru Benedikt Sig-
urðsson, Birgir Sigurðsson, Guðni
Th. Jóhannesson, Hjörtur Gíslason,
Hreinn Ragnarsson ritstjóri, Jón Þ.
Þór og Steinar J. Lúðvíksson rit-
stjóri. Rit þetta er í þremur bindum
og eru greinar höfunda mislangar.
Sem að líkum lætur hafa fjölmargir
lagt útgáfu þessa rits lið með ýmsum
hætti og er þeim, þ. á m. hundruðum
heimildarmanna um land allt, þakkað
í formála, sem og Gunnari Flóvenz
sem sagt er þar að hafi lagt á sig
ómælda vinnu til að gera ritið sem
best úr garði.
Skemmst er frá að segja að það
hefur tekist mæta vel að gera þetta
metnaðarfulla rit glæsilegt í alla
staði.
En hvers vegna var talið nauðsyn-
legt að skrifa nýja síldarsögu Íslend-
inga?
„Síldarsaga Íslands eftir Matthías
Þórðarson frá Móum kom út seint á
þriðja áratug síðustu aldar en gríð-
arlega margt hefur gerst eftir það í
þessum efnum,“ svarar Jakob.
„Um og upp úr 1980 var farið af
stað með þetta verk og þá var fenginn
til þess Hreinn Ragnarsson, sagn-
fræðingur og kennari á Laugarvatni.
Hann vann mikið undirbúningsverk í
nokkur ár. Ég var m.a. fenginn til að
skrifa um náttúru síldarinnar og síld-
arstofna um þetta leyti og 1986 skil-
aði ég inn handriti sem er í I. bindi
hins nýja verks, aðeins lagfært í sam-
ræmi við nýja vitneskju. Verkið
mjakaðist áfram en lá svo að ein-
hverju leyti niðri á tímabili. Um síð-
ustu aldamót var hafist handa á ný og
þá tók útgáfufyrirtækið Fróði að sér
verkið. Steinar J. Lúðvíksson var þá
aðalritstjóri. Ég kom að þessu 2001
en fór ekki að starfa að þessu að ráði
fyrr en 2002. Svo gerðist það að Fróði
varð gjaldþrota fyrir um tveimur ár-
um og urðu menn þá harla vondaufir
um áframhaldið þótt höfundar væru
þá búnir að skila handritum að sínum
köflum fyrir nokkru.
Á þessu ári tók Nesútgáfan við
verkinu og lauk því á nokkrum mán-
uðum.“
Allt sem síldinni viðkemur
Var lagt upp með að segja frá síld-
inni frá sem flestum sjónarhornum?
„Eins og bækurnar sýna er gerð
grein fyrir síldveiðum, veiðarfærum
sem notuð voru við síldveiðar, upp-
hafi veiðanna fyrr á öldum – ekki síst
á 19. öld eftir að síldveiðar fóru að
verða stór atvinnuvegur. Veiði-
aðferðum og tækni, sem og nýtingu
síldar, verkun – söltun og bræðslu –
frystingu, niðursuðu og sölusíld-
arinnar. Lagt var upp með að gera
grein fyrir öllu því sem síldinni við-
kom. Árið 1991 kom út bókin; Svartur
sjór af síld, sem er ákaflega vel skrif-
uð og fjallar fyrst og fremst um síld
og fólk. Sú bók er ekki skrifuð sem
sagnfræðirit heldur sem ákaflega góð
lýsing á viðbrögðum fólks og áhuga á
síldinni – hvernig síldaræðið greip Ís-
lendinga. Í hinu nýja riti er kaflinn
Maður og síld, góð og lífleg skrif eftir
höfund fyrrnefndrar bókar, Birgi
Sigurðsson. Það var mikil stemning í
kringum síldina, við veiðar og verkun
hennar hittist fólk hvaðanæva af
landinu. Fólk vann mikið og skemmti
sér mikið og síldin hafði margvísleg
áhrif á örlög landsmanna.
Síldin var tónskáldum viðfangs-
efni; samanber Síldarvalsinn og fleiri
lög, Hvanneyrarskál varð t.d. þannig
mjög þekkt. Minna fer fyrir loðnu-
völsum eða öðrum lögum sömdum til
annarra fiskitegunda. Rithöfundar
gerðu síldinni líka hátt undir höfði í
skrifum sínum, bæði Þórbergur
Þórðarson og Halldór Laxness – til-
vitnanir eru í bók þess síðarnefnda í
nýja ritinu.“
Hverjum er þessi bók fyrst og
fremst ætluð?
„Henni er fyrst og fremst ætlað að
vera uppflettirit um allt sem við-
kemur síld. Mjög góð nafna-, staða-,
og heimildaskrá fylgir henni. Einnig
er gerð grein fyrir þeim áhrifum sem
síldin hafði á þjóðarhag Íslendinga.
Þar var hún mjög mikilsverð. Á
fjórða áratug síðustu aldar voru
þorskmarkaðir mjög lélegir, bæði
vegna kreppunnar og líka vegna
borgarastyrjaldarinnar á Spáni. Þá
voru hins vegar síldarafurðir í háu
verði og hver síldarvertíðin kom ann-
arri betri. Þá voru síldarafurðir mjög
mikilvægur hluti af útflutningi lands-
manna. Oft er vitnað til þess að Ný-
fundnaland, sem fékk sjálfstæði
snemma á síðustu öld varð gjaldþrota
þegar þorskmarkaðir hrundu, menn
vilja meina að síldin hafi bjargað Ís-
lendingum frá sömu örlögum.
Veiðiaðferðir
og rannsóknir
Síldin gekk hér alveg upp á land á
þessum árum og var fyrst og fremst
veidd með snurpinót, en hún var
fundin upp í Bandaríkjunum á fyrri
hluta 19. aldar. Nótabátarnir voru
opnir og ekki hægt að draga þá lengst
út á haf. Þetta var hins vegar góð
veiðiaðferð nærri landi og inni í fjörð-
um. Reknetaveiðin sem hófst um
aldamótin 1900 markaði líka stórt
spor í síldveiðum landsmanna, eink-
um hvað snertir Suðurlandssíldina.
Hún óð ekki á sama hátt og fyrir
norðan þar sem síldartorfurnar sáust
á yfirborði sjávar. Þegar bergmáls-
leitartækin komu fram breyttist
þetta, árið 1959 var með aðstoð þeirra
fyrst kastað hringnót á Suðurlands-
síld. Hvalfjarðarsíldin var hins vegar
veidd í hringnót á fimmta áratugn-
um.“
Hvenær fóru Íslendingar að
stunda markvissar rannsóknir á síld?
„Bjarni Sæmundsson var skarpur
og mikill vísindamaður og áttaði sig á
mörgum einkennum síldarinnar. Áð-
ur en hann kom til skjalanna var talað
um marga síldarstofna eftir stærð.
Menn héldu t.d. að síld í Eyjafirði
yrði aldrei stærri en 15 sentimetrar.
Bjarni áttaði sig á að þetta var ung-
síld. Menn héldu að síldin stækkaði
ekki af því að á hverjum stað var hún
alltaf næsta svipuð að stærð. Þessi
hugmynd lifði lengi. Árið 1958 til 1959
var ég að merkja síld í Eyjafirði og
þegar merkin fóru að finnast nokkr-
um árum seinna urðu Eyfirðingar
ekkert sérstaklega hrifnir að heyra
að þeirra síld færi suður fyrir land og
yrði þar að Suðurlandssíld. Bjarni sá
þetta hins vegar fyrir um 100 árum.
Hann skildi líka að hér væru a.m.k.
tveir síldarstofnar, annar sem
hrygndi um hásumar og hinn
snemma vors. Menn áttuðu sig á að
Norðurlandssíld hrygndi snemma
vors. Svo var farið að aldursgreina
síld, það voru Norðmenn sem byrj-
uðu á því á fyrsta áratug 20. aldar.
Bjarni var mjög fljótur að tileinka sér
þá aðferð. Þá kom í ljós að Norður-
landssíldin gat orðið allt að 20 ára
gömul, okkar Suðurlandssíld gat orð-
ið um 15 ára.
Eftir að Hafrannsóknaráðið var
stofnað 1902 tók Bjarni mikinn þátt í
þeim rannsóknum sem beindust að
öllu sjávarlífi. Bjarni og danski leið-
angursstjórinn Jóhann Smith urðu
miklir vinir og samherjar. Hann var
frægur maður og mikill Íslandsvinur.
Þekktastur varð hann fyrir að finna
hrygningarstöðvar álsins sem er vin-
sæll fiskur í Danmörku. Hann fann
hrygningarstöðvarnar í Þanghafinu.
Þegar Árni Friðriksson kom og
kvaddi sér hljóðs upp úr 1930 kom
honum í hug að ef rétt væri að Norð-
urlandssíldin færi til að hrygna fyrir
Suðurlandi væri hægt að stunda hér
Einn höfunda Jakob Jakobsson,
fyrrverandi forstjóri Hafrann-
sóknastofnunar, er einn átta höf-
unda að hinu nýja síldarsöguriti í
þrem bindum
Síldin er félagslyndur
Silfur hafsins Síldin hefur löngum verið dýrmætt sjávarfang fyrir Íslendinga.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Kom til skjalanna Bjarni Sæ-
mundsson var frumherji í fiski-
rannsóknum á Íslandi.
Silfur hafsins – Gull Íslands – Síldarsaga Íslend-
inga, heitir nýútkomið og veglegt rit, skrifað af
átta höfundum. Guðrún Guðlaugsdóttir ræddi
við Jakob Jakobsson, fyrrverandi forstjóra Haf-
rannsóknastofnunar, sem á tvo stóra kafla í ritinu
og viðurkennir að síldin sé sinn uppáhaldsfiskur.
» Síldin er spennandi.Hún þykir duttlunga-
full. En þegar grannt er
skoðað hefur hún
ástæðu fyrir sínum
duttlungum. Það hefur
verið áhugavert að
kynnast hegðun hennar.
Síldarstúlkur Það var oft mikið um að vera og skemmtilegt á síldarplönum
og margir kynntust á böllum.
Ungur Jakob Jakobsson um það
leyti sem hann var í óða önn að
merkja síldir á sjó.