Náttúrufræðingurinn - 2004, Qupperneq 11

Agnes Eydal og Karl Gunnarsson
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
SVIFÞÖRUNGAR
í Hvalfirði
OG SKELFISKEITRUN
Það er vinsælt að tína krækling sér til matar í fjöru, en það er ekki alltaf
hættulaust. Nýlega fóru fram athuganir á framvindu svifþörungagróðurs í
Hvalfirði og náðu þær samfellt yfir eitt ár1 (1. mynd). I rannsóknunum
fundust nokkrar tegundir sem geta valdið eitrun, þar af voru tvær tegundir
sem fundust í talsverðum mæli. I þessari grein er fjallað um niðurstöður
rannsóknanna í Hvalfirði sem varða eitraða þörunga og mælingar á
skelfiskeitrun sem gerðar voru samhliða þörungaathugununum.
Isvifi sjávar eru margar þör-
ungategundir sem geta myndað
mjög þéttan blóma við ákveðnar
aðstæður. í flestum tilfellum er
slíkur blómi hluti af eðlilegum
ferlum náttúrunnar og við verðum
hans ekki vör. Sjór verður þó stund-
um litaður af mergð þörunganna og
ef um rauðleita þörunga er að ræða
er fyrirbærið oft nefnt blóðsjór.
Blómi svifþörunga getur snert okkur
mennina eða starfsemi okkar og
valdið skaða.2 Skaðsemin getur falist
í að þörungablómi valdi eitrun í
mönnum og eldisdýrum. í nokkrum
tilfellum hafa þörungar til dæmis
truflað starfsemi tálkna eða valdið
sárum á eldisfiski og dregið hann til
dauða. Einnig getur magn þörunga
orðið svo mikið að við rotnun þeirra
verði súrefnisskortur sem kæfir
aðrar sjávarlífverur. Blómi svifþör-
unga getur því valdið bæði efna-
hagslegu og heilsufarslegu tjóni.
Efnahagslegt tjón í heiminum vegna
dauða eldisfisks og ósöluhæfs skel-
fisks nemur hundruðum milljóna
króna ár hvert. Þekktar eru um 5000
tegundir svifþörunga í sjó, þar af
hafa um 300 valdið skaða þegar þær
voru í blóma. Talið er að tegundir
sem geta myndað þörungaeitur séu
um 75 talsins.3
Um blóma eitraðra þörunga er
víða getið í fornum sögnum. Til
dæmis er minnst á eitraðan blóðsjó í
biblíunni. Hér á landi eru til frá-
sagnir í gömlum bókum af blóðsjó
eða lituðum sjó sem líklega hefur
stafað af þörungablóma. Til dæmis
er getið frásagna fiskimanna um
litaðan sjó í ferðabók Eggerts Ólafs-
sonar og Bjama Pálssonar sem kom
út árið 17724 og í ferðabók Ólafs
Ólavíusar frá 17805 er frásögn af
blóðsjó í Mjóafirði eystra. Allt fram á
þennan dag hafa af og til heyrst
fréttir af lituðum sjó hér við land.
Skelfiskur lifir á svifþömngum og
þegar um eitraðar þömngategundir
er að ræða safnast eitur fyrir í
skelfiskinum. Eitrið virðist ekki hafa
áhrif á skelfiskinn sjálfan en gerir
hann varhugaverðan til neyslu og í
verstu tilfellum lífshættulegan.
Fyrsta skráða tilvikið í heiminum
um dauða manns vegna skelfisk-
eitmnar er frá árinu 1793, þegar einn
úr áhöfn landkönnuðarins Georg
Vancouver lést eftir neyslu skelfisks.
Atvikið átti sér stað þar sem nú
heitir Breska-Kólumbía í Kanada.6
Um þessar rnundir em árlega skráð
um 2000 tilfelli í heiminum þar sem
eitraður skelfiskur veldur veikind-
um og er talið að um 15% þeirra sem
veikjast deyi.6
Utbreiðsla eitraðra sviþörunga-
tegunda og tíðni skaðlegra blórna af
þeirra völdum virðist hafa aukist
undanfarna áratugi.7,8 Menn eru
ekki á eitt sáttir um hvað veldur.
Sumir nefna aukna útbreiðslu eitr-
aðra tegunda af mannavöldum, m.a.
vegna aukinna skipaferða og lestun-
ar og losrmar kjölfestuvatns. Aðrir
telja aukninguna stafa af því að
aukið magn næringarefna berist til
sjávar vegna mengunar af manna-
völdum sem eykur vöxt þömnga.
Náttúrufræðingurinn 72 (3^), bls. 97-105, 2004
97