Náttúrufræðingurinn - 2004, Qupperneq 37

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
miðin. Á hinn bóginn getum við full-
yrt, út frá rannsóknum okkar á
Norðausturlandi og með hliðsjón af
því yfir hversu víðfeðm svæði þessir
atburðir náðu, að um sé að ræða tugi
þúsunda, hið minnsta, af bæði
langvíu og stuttnefju.
I tengslum við þetta fár er fróðlegt
að velta því fyrir sér hversu algengir
slíkir atburðir séu; eirtnig hvað valdi
svona felli, hver sé uppruni fuglanna
sem drápust á Islandsmiðum
veturinn 2001-2002 og hvaða áhrif sé
líklegt að fellirinn muni hafa á
viðkomandi stofna.
Hafa slíkir atburðir gerst áður?
Hamförum líkt og hér er fjallað um,
þar sem þúsundir svartfugla farast,
hefur verið lýst áður bæði við
strendur íslands (2. viðauki) og
utanlands frá.8,9'10'u'12 Við íslands-
strendur eru til heimildir um slíkt
allt aftur til 1327. Öll tilvik, sem til-
færð eru í 2. viðauka og þar sem
getið eru um stund og stað, eru frá
vetri eða vori og frá Strandasýslu og
austur um að Austfjörðum.
Athyglisverðar eru lýsingar úr
Skagafirði 1841, en þar segir að
svartfuglamir hafi verið hordauðir
og óætir. I öðm tilviki, frá Húsavík
1979, var einnig talað um hordauðan
fugl. Þegar svartfugl rak í stórum stíl
við Ólafsfjörð í janúar 1980 fékk
Náttúmfræðistofnun senda nokkra
fugla sem Ævar Petersen krufði.
Ástand þeirra var það sama og
þeirra fugla sem safnað var í janúar
2002, þ.e. engin olía eða grútur í
fiðri, fuglamir mjög rýrir og gamir
þandar af gall- og blóðblönduðum
massa. Langvíumar, fullorðinn og
ungur karlfugl (á fyrsta vetri) og
ungur kvenfugl (á fyrsta vetri), vógu
að meðaltali 649 g (s = 55, 585-682 g)
og stuttnefjurnar, þrír fullorðnir
karlfuglar og fimm fullorðnir kven-
fuglar, vógu að meðaltali 630 g (s =
33, 588-690 g).
Lýsingar frá Norður-Atlantshafi
og Norður-Kyrrahafi sýna að
hliðstæðir atburðir, þar sem
svartfuglar farast í stórum stíl úr
kröm, gerast endrum og eins á þeim
slóðum. Þetta gerist yfirleitt á
haustin og vetuma og oft hafa menn
reynt að tengja þessa atburði
óhagstæðu tíðarfari. Lýsingar á
ásigkomulagi svartfugla, sem hafa
verið kmfðir, em samhljóða því sem
við fundum.2'13 Þannig em vöðvar á
bringu og útlimum mjög rýrir, allur
fituforði uppurirtn og blæðingar í
meltingarvegi. Meðalþyngd hor-
dauðra langvía er gjaman á bilinu
600-700 g.
Bretar og reyndar fleiri þjóðir
vakta strendur sínar skipulega með
tilliti til sjófuglareka. Athyglisverðar
niðurstöður hafa komið í ljós á
Suðureyjum og Orkneyjum við
strendur Skotlands. Þar hefur verið
talið í fjömm mánaðarlega frá 1976.
Niðurstöður talninganna sýna að
hordauðar langvíur rekur í öllum
ámm en alltaf mest yfir veturinn;
rnirn minna rekur af öðmm svart-
fuglategundum, svo sem lunda og
álku. Flesta vetur er þetta í litlum
mæli en svo koma inn á milli ár þar
sem vemlega mikið rekur og menn
finna á bilinu 7-12 hræ rekin á hvem
kílómetra af fjöru.10 Hliðstæðar
niðurstöður komu einnig út úr taln-
ingum við Moray-fjörð í Skotlandi
1983-1986.11 Báðir þessir hópar
vísindamanna túlka gögn sín þannig
að svona tilvik séu að verða tíðari en
áður í Norðursjó og telja að frum-
orsökin sé fæðuskortur vegna
ofveiði fiskistofna.
Ofangreindar rannsóknir frá
Skotlandi og skosku eyjunum, um
að hungurdauði langvía sé við-
varandi dánarorsök, koma heim og
saman við reynslu eins heimildar-
manna okkar, Sævars Egilssonar (2.
viðauki). Sævar segir að í Mjóafirði
fyrir austan verði flest ár þó nokkuð
af svartfugli hungurdauða og reki
upp, og að veturinn 2001-2002 hafi
ekki verið frábrugðinn hvað það
varðar. Á hinn bóginn nefna flestir
aðrir heimildarmenn okkar að þeir
hafi aldrei séð neitt í líkingu við
þetta áður.
Hvað olli svartfugladauðanum
2001-2002?
Niðurstaða kmfninga var að nær-
ingarskortur hefði drepið fuglana.
Athyglisverður munur var á
aldurssamsetningu langvíu og stutt-
nefju, annars vegar mest ungfuglar
og hins vegar mest fullorðnir fuglar.
Það bendir til þess að hungurvofan
hafi herjað á fuglana veturinn
2001-2002 óháð aldri þeirra og
reynslu.
Lífshættir langvíu og stuttnefju
eru svipaðir yfir veturinn og
fuglamir halda sig á hafi úti, stutt-
nefjan mest í Grænlandssundi og
fyrir Norðurlandi en langvían
dreifðari14 (Kristján Lilliendahl og
Ævar Petersen, munnl. uppl.). Á
veturna er fátt annað af fugli á
þessum hafsvæðum nema helst fýll,
haftyrðill og álka15 (Kristján Lillien-
dahl munnl. uppl.). Aðalfæða lang-
víu og stuttnefju utan varptíma er
loðna Mnllotus villosus, síld Clupea
harengus, ljósáta af tegundinni Meg-
anyctiphanes norvegica og sviflægar
marflær, Hyperiidea5 (Kristján
Lilliendahl munnl. uppl.). Fuglamir
kafa efhr ætinu og geta athafnað sig
allt niður á 100 m dýpi.16
Ymsar spurningar vakna um
hvað hafi valdið hungurdauðanum.
Ljóst er að þetta ástand ríkti á víð-
áttumiklum hafsvæðum og stóð yfir
í a.m.k. 6-7 vikur. Hvað olli
fæðuskortirium? Var lítið um æti eða
voru skilyrðin þannig að fuglinn
náði ekki í ætið? Samkvæmt því sem
sérfræðingar Hafrannsóknastofnun-
arinnar tjá okkur var nóg af æti, bæði
loðnu og krabbaátu, sumarið 2001
og veturinn 2001-2002 (Kristján
Lilliendahl munnl. uppl.). Sam-
kvæmt þessu er ólíklegt að beinlínis
hafi verið um skort á æti að ræða.
Líklegri skýring er að einhver ytri
skilyrði hafi verið fuglunum
óhagstæð og torveldað svo veiði að
hungur og kröm fylgdi í kjölfarið og
reið þúsundum þeirra að fullu. Við
vitum ekki hvaða þæthr þetta vom;
hér gætu hafa spilað saman áhrif
storma og hafísreks sem hafa þá
annaðhvort hamlað fæðunámi
fuglanna eða haft áhrif á dreifingu
loðnutorfanrra eða krabbaátu-
flekkjanna.
Við vitum ekki heldur hvort
þessir atburðir áttu sér einhvern að-
draganda. Vom skilyrðin óhagstæð
123