Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 45

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Gosberg
Basalt
Innskotsberg
Sj Basisk innskot
Annað
Vatnsdalshólar
Þykkar skriður
IBasalt (þunnt
grágrýti)
Rhýólit
Lausjarðlög
Strandlínur
/ Halli i gráðuni (halli hrunins
^27 bergstafla tneð punktalinu)
Misgengi: tennur þeim
megin sem sigið hefur
:3
Hugsanlegt brotsár
og hlaupfcrill
Vatnsdalshóla
3. ítti/nd. Einfólduð útgáfa af jarðfræðikorti Annells12 af norðanverðum Vatnsdal.
Líklegu brotsári og hlaupferli Vatnsdalshóla hefur verið bætt inn á jarðfræðikort
Annells. Áttarós, sem sýnir stefnu bergganga og brotalína á svæðinu, er neðst til vinstri
á myndinni. - Simplified geological map, adapted from Annells.12 Possible main scarp
of the rock slide has been included and a rose diagram showing direction offaults and
dykes in the bedrock.
ættuðum úr jökulfönn efst í Vatns-
dalsfjalli. I aldanna rás hefðu svo
bergstykkin veðrast niður í keilu-
hóla. A tveimur stöðum í hólunum
fann Jakob basaltklappir, greinilega
jökulrákaðar í stefnu Vatnsdals, og
var hann viss um að þær væru
undirstaða hólanna. Sigurður
Þórarinsson6 og Ólafur Jónsson5
tóku að mestu leyti undir með
Jakobi um myndun Vatnsdalshóla.
Ólafur Jónsson kannaði Vatnsdals-
hóla oft og lýsir þeim fyrst 1957 í
ritinu Skriðuföll og snjóflóð8 og svo
aftur 1976 í bók sinni Berghlaup.5 1
þessum lýsingum kemur fram að
rúmmál urðarmassans sé um 120
milljónir m3 og að hólasvæðið
vestan við Flóðið þeki um 5,5 km2.
Mesta fallhæð urðarmassans var um
900 m og hann staðnæmdist í um 70
m hæð í brekkunni á móti og hafði
þá færst um 5700 m út frá hrun-
staðnum í Vatnsdalsfjalli.5
Vorið 1997 setti Ágúst Guð-
mundsson1'1,11 fram hugmyndir sínar
um myndun Vatnsdalshóla. Ágúst
hafnar alfarið kenningum Jakobs H.
Líndals og Ólafs Jónssonar um berg-
hlaup og gengur um leið í smiðju
Þorvaldar Thoroddsen um að hól-
amir séu af jökulrænum uppmna,
en telur þó að miðhluti þeirra sé
gerður úr föstum berggrunni, sem
þó sé sundurgrafinn af vatnsfar-
vegum og upprótaður af jökli. Ágúst
telur súra bergið í hólunum vera það
sama og finnst hátt í hlíðum Vatns-
dalsfjalls, „...og að líparítsyrpumar í
Vatnsdalsfjalli séu komnar niður á
láglendi í vestanverðum Vatnsdal
vegna sighreyfinga við höggun í
berggrunni".11 Þessu til stuðnings
bendir hann á að bergið í hólunum
sé víða heillegt og að berggangar
með legu frá norðri til suðurs, sem
finnast víða í hólunum, mælast með
rétta (N) segulstefnu. Súra bergið
gefur daufa en þó jafnan veika rétta
segulstefnu. Aðrir gangar mælast
með öfuga (R) segulstefnu. Segul-
mælingamar telur Ágúst að bendi til
þess að þama sé bergið nærri upp-
haflegri stöðu, en ekki umtumað í
skriðuhlaupi. Meginhluta hólanna
telur hann þó gerðan úr lausum
jarðlögum, sem jökull hefur hreyft
og mótað en ekki flutt um langan
veg. Þetta efni hafi fjöldi aurskriðna
borið fram á jökulsporð sem lá í
Vatnsdal í lok ísaldar.
Myndun OG MÓTUN
Vatnsdals og nágrennis
Árið 1968 skrifaði breskur jarð-
fræðingur, R. N. Annells doktorsrit-
gerð um jarðmyndanir frá tertíer í
Vatnsdal og nágrenni.12 Samkvæmt
þeirri ritgerð einkennist berggrunn-
ur svæðisins (3. mynd) af nálægð við
forna megineldstöð, svokallaða
Vatnsdalsmegineldstöð, og að víða
finnast þar súr berglög í fjöllum. í
hlíðum Vatnsdalsfjalls og nágrennis
er berg mjög fjölbreytt og má þar
finna basalthraun og rhýólít (líparít),
en í fjallinu finnst rhýólítið bæði sem
hraun og gjóskuberg. Á láglendi í
nágrenni hólanna er berggrunnur
nær eingöngu úr basalthraunlögum
og það er ekki fyrr en komið er upp
í um 400 m hæð í hlíðum Vatnsdals-
fjalls að við rekumst á súrar bergteg-
undir (2. mynd). I þessu sambandi er
þó rétt að geta þess að hlíðar Vatns-
dalsfjalls eru mjög skriðurunnar og
fáar opnur í berggrunninn. Sunnan
við Vatnsdalshóla, í nágrenni bæj-
anna Breiðabólstaðar og Hnjúks, eru
innskot úr súru og basísku bergi (3.
mynd). Ráðandi stefna brotalína og
bergganga er frá norðri til suðurs og
frá norðnorðaustri til suðsuðvesturs,
en jarðlagastaflinn í Vatnsdalsfjalli
hefur misgengið um tugi metra.
Vegna nálægðar við áðurnefnda
megineldstöð eru bæði strik og halli
jarðlaga á svæðinu töluvert breytileg
og má í því samhengi benda á trog-
laga sigmyndun í fjallinu á milli
bæjanna Hjallalands og Hvamms.
Þar hefur orðið staðbundið sig
umhverfis gosrás og jarðlögin
sveigst niður til vesturs um allt að
600 m.12
Eins og við er að búast er landslag
i Vatnsdal mjög mótað af jöklum
ísaldar og hefur mikilvirkur jökull,
sem skreið út dalinn til norðurs,
sorfið úr báðum hlíðum hans og
gefið dalnum hina einkennandi U-
lögun jökulsorfinna dala. I lok
ísaldar, þegar skriðjökullinn í Vatns-
dal þynntist og hörfaði suður eftir
dalnum, hætti hann að styðja við
brattar hlíðar dalsins og eitt eða fleiri
131