Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 46

Náttúrufræðingurinn
4. mynd. Einfaldað kort af dreifingu berggerða, bergganga og jökulsorfinna klappa í
Vatnsdalshólum. Áttarós, sem sýnir stefnu bergganga í hólunum, er neðst til vinstri A
kortinu. - Simplified map, showing the distribution ofrock types, dykes and the position
of a glacially striated bedrock within Vatnsdalshólar (arrows). A rose diagratn showing
the direction of dykes within Vatnsdalshólar has been included.
stór bergstykki féllu úr vestari hlíð
Vatnsdalsfjalls og ofan í dalinn.3,5,6
Það er eftirtektarvert að á all-
löngum kafla milli bæjanna Axlar og
Hvamms, í austanverðum Vatnsdal,
finnast engin ummerki um forn
fjörumörk en slík ummerki eru
afskaplega skýr og greinileg bæði
norðan og sunnan við bæina. Sömu
sögu er að segja um vestanverðan
Vatnsdal, að engin fom fjömmörk
em í Vatnsdalshólum eða vestan við
þá. Norðan við Vatnsdalshóla, milli
bæjanna Axlar og Stóm-Giljár (um 5
km utan við hólana) em efstu fjöm-
mörk í allt að 65 m y.s. (3. mynd) en
neðan þeirra em greinileg lægri og
yngri fjömmörk, sem má rekja lang-
leiðina niður að mýmnum í um 5 m
y.s. Nokkuð sunnan við bæinn Oxl
hverfa öll þessi fjömmörk inn undir
urðarkápu Vatnsdalsfjalls. Þegar
brún jökulsins í Vatnsdal var um það
bil þar sem bærinn Hof er í dag (um
14 km innan við hólana), hlóðust
allþykk setlög upp framan við
jökulinn þar sem hann stóð í sjó.
Þama em nú sýnileg fjömmörk í allt
að 60-65 metra hæð. Síðar hefur
jökullinn hörfað enn sunnar og að
lokum suður úr Vatnsdal samfara
því að afstætt sjávarborð lækkaði.13,14
A nútíma, þ.e.a.s. eftir myndun
fjömmarka, sem nú eru á þurru
landi, hafa frostveðrun, skriðuföll og
árrof verið ráðandi í mótun Vatns-
dals og má sem dæmi nefna að þar
hafa fallið tvær gríðarstórar skriður
eftir landnám og áður er getið.
Ónnur þeirra, sem nefnd hefur verið
Skíðastaðaskriða, féll árið 1545 og
tók hún af bæinn Skíðastaði, banaði
a.m.k 14 manns og plægði upp
Hnausatjöm. Hin skriðan, sem féll
um haustið árið 1720 og hefur verið
nefnd eftir bænum Bjamastöðum,
tók af bæirtn og fómst þá a.m.k. sex
manns. Flóðið, sem er stöðuvatn
sunnan við Vatnsdalshóla, myndað-
ist við það að Bjamastaðaskriðan
stíflaði Vatnsdalsá við hólana og enn
má sjá leifar skurðar sem bændur
grófu þá til þess að lækka yfirborð
Flóðsins.1,8
Gátan um Vatnsdalshóla
Eins og áður sagði er tilgangur
þessara skrifa að reyna að skýra
uppmna og myndun Vatnsdalshóla
og verða við áskorun Jakobs H.
Líndals í niðurlagi greinar hans um
Vatnsdalshóla: „Með línum þessum
hefi ég gert grein fyrir nokkmm
athugunum mínum um myndun
Vatnsdalshóla og ályktunum þeim,
sem ég get af þeim dregið. Gætu þær
ef til vill orðið til umhugsunar
einhverjum, um leið og leið þeirra
liggur um eða í námunda við
hólana. Gögnin, sem hólamir sjálfir
bera í skauti sínu, fymast ekki né
týnast. Gátan liggur opin áfram til
þess að glíma við."3 í því sambandi
skiptir miklu máli að allir þættir í
gerð hólanna, sem gegna sama
hlutverki og bitar eða bútar gesta-
þrautar, séu skoðaðir og þeim raðað
þannig að saman myndi þeir eina
heild, eina rökrétta frásögn.
Við könnun Vatnsdalshóla var
talið mikilvægt að kortleggja dreif-
ingu mismunandi berggerða innan
hólanna og er útbreiðsla basalts,
rhýólíts og rhýólítbreyskju sýnd á
einfölduðu jarðfræðikorti á 4. mynd.
Einnig var mælt strik og halli allra
þeirra 45 bergganga sem fundust í
hólunum sem og strik og halli
straumflögunar og lagskiptingar í
stærstu og heillegustu bergstykkjim-
um. Jafnframt var gerð sérstök leit að
molum frá innskotunum í nágrenni
Hnjúks og Breiðabólstaðar sunnan
við Vatnsdalshóla því ef slíkir molar
fyndust í hólunum ætti jökull eða
straumvatn sunnan úr Vatnsdal að
hafa borið þá þangað. Þá var líka
leitað að jökulrákuðum klöppum í
hólunum og fundust þær á þeim
tveimur stöðum sem Jakob H.
Líndal3 hafði getið um. Þá var
sérstaklega gáð að því hvort fín-
korna setlög eða núnir steinar og
hnullungar fyndust þar. Tilvist
þeirra væri vísbending um hugsan-
legan jökulrænan uppruna hólanna
eða að þeir væru að einhverju leyti
mótaðir af straumvatni eða öldu-
róti sjávar. Leitað var að ösku-
lögum í jarðvegi í og við hólana í
þeirri von að fá vitneskju um aldur
þeirra. Sennilega dugar enginn
einn ofangreindra þátta til að segja
til um myndun og aldur Vatnsdals-
hóla, en ætla má að samanlagt geti
þeir gefið nokkuð góða mynd af
tilurð hólanna.
132