Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 47

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
5. mynd. Jökulsorfin basaltklöpp viö bæinn Vatnsdalshóla er til vitnis um norðlæga
skriðstefnu jökulsins. Hólarnir, sem þarna rísa 20-30 m yfir umhverfið, hvíla á
jökulsorfinni klöppinni. - Glacially striated bedrock within Vatnsdalshólar.
LjósmJPhoto: Höskuldur Búi Jónsson.
JÖKULSORFINN BERGGRUNNUR
Eins og áður sagði fann Jakob H.
Líndal3 tvær jökulsorfnar klappir í
hólunum, aðra í suðvesturjaðri
þeirra og hina við Vatnsdalshóla-
bæinn. Lögun klappanna og jökul-
rákimar em ótvíræð ummerki um
rof jökuls, sem á sínum tíma skreið
norður Vatnsdal í stefnu nálægt 350°
réttvísandi. Báðar klappimar eru úr
basalti og hluti af berggrunni
svæðisins. Það er athyglisvert að
umhverfis klöppina við Vatnsdals-
hólabæinn eru 20-30 m háir
rhýólíthólar (5. mynd) greinilega
ofan á berggrunninum, augljós
vísbending þess að Vatnsdalshólar
em ekki „... úr föstum berggmnni
sem [er] sundurgrafinn af vatns-
farvegum og upprótaður af jökul-
sporði ..." eins og Ágúst Guðmunds-
son11 hefur haldið fram, enda er afar
ólíklegt að jökull hefði sorfið og
rákað basaltklappirnar en látið
hólana umhverfis ósnerta, sem á
þessum stað em gerðir úr auðrofnu
rhýólíti og rhýólítmulningi. Það er
því næsta augljóst að Vatnsdalshólar
eru gerðir úr lausum jarðlögum, þ.e.
bergmulningi sem liggur ofan á
jökulsorfnum basaltberggrunni.
Bergið í Hólunum
Megináhersla var lögð á að kort-
leggja berggerðir, þ.e. útlit hinna
mismunandi bergtegunda í Vatns-
dalshólum (4. mynd). Þetta var gert
til að kanna hvort einhver regla væri
á dreifingu þeirra í hólunum. Fljót-
lega kom í ljós að þrír meginflokkar
berggerða nægðu til að gefa gott
yfirlit um dreifinguna, en þessir þrír
flokkar em: basalt (basísk hraunlög),
rhýólít (súr hraunlög) og rhýólít-
breyskja (súrt gjóskuberg eða gos-
brotaberg).
Þegar dreifing berggerða í
Vatnsdalshólum er skoðuð kemur
fram athyglisvert mynstur. Algeng-
ast er að ystu hólamir séu úr basalt-
mulningi, en þegar kemur nær
miðju þeirra fjölgar hólum úr súmm
breyskjubrotum og í miðhluta
hólanna em þeir nær eingöngu úr
súmm rhýólítmulningi (4. mynd). Ef
einstakir hólar em úr fleiri en einni
berggerð er algengt að basaltið sé í
neðri hluta þeirra og rhýólítið í efri
hlutanum. Einfaldast er að skýra
myndun Vatnsdalshóla á þann veg
að þeir séu myndaðir úr stóru
bergstykki eða -fyllu sem splundrað-
ist þegar hún féll úr austurhlíð
Vatnsdals. Líklega hefur neðri hluti
þessa bergstykkis verið úr basalti en
efri hlutinn úr súru bergi, rhýólít-
breyskju neðan til og rhýólíthraun-
lögum ofan til, en þetta er einmitt
sama skipan berggerða og er í Vatns-
dalsfjalli (6. mynd).12 Við berg-
hlaupið hefur basaltið því farið á
undan, hlaupið lengra út og myndað
jaðra hólanna, en efri hlutinn, að
mestu úr rhýólíti, hefur hlaupið
styttra, stöðvast og myndað mið-
hluta hólanna. Austustu hólarnir,
þeir sem liggja norðan við Flóðið,
em nær eingöngu gerðir úr rhýólít-
breyskju. Ekki er loku fyrir það
skotið að þeir tilheyri öðm og yngra
berghlaupi.
Upptypptir og ofanflatir
HÓLAR
Þar sem Vatnsdalshólar rísa allt að 30
m yfir nánasta umhverfi sitt í mynni
Vatnsdals em þeir mjög áberandi. Ef
litið er á flugljósmynd af Vatnsdals-
hólum (6. mynd) má sjá að jaðrar
þeirra mynda tiltölulega þunna hulu
sem umlykur efnismikinn miðhluta
hólanna að norðan, vestan og
sunnan. Upp úr þessari jaðarhulu
standa yfirleitt stakir, lágir og
133