Náttúrufræðingurinn - 2004, Qupperneq 69

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
r
Arni Hjartarson
Hraunin í
Bárðardal
Bárðardalur er víða í ritum talinn lengsti dalur landsins, nær frá
Skjálfandaflóa og langleiðina inn undir Vatnajökul. Gosbelti Norðurlands
liggur samsíða honum en er allnokkru austar, en sjálfur liggur innri hluti
dalsins á mörkum Ódáðahrauns og Sprengisands. Nokkur hraun hafa náð
að flæða niður í hann inn af Svartárvatni og eru þau umfjöllunarefni
þessarar greinar. Hraun hafa einnig flætt ofan í Bárðardal innar, langt innan
byggðar, en þau koma ekki við sögu hér. Þótt hraunin sem streymt hafa
ofan í dalinn í grennd við Svartárvatn séu öll stór hefur lítið verið fjallað um
þau af jarðfræðingum. Þeirra hefur þó verið getið í skýrslum frá
Orkustofnun og ÍSOR í tengslum við virkjanarannsóknir í Skjálfandafljóti.1
Borholur eru vonum færri í þessum víðfeðmu hraunum. I borholuskrá
Orkustofnunar eru þær einungis tvær.
Haukur Tómasson, sem
rannsakaði svæðið á 7. ára-
tug 20. aldar, taldi hraunin
vera sex en rannsóknir sem gerðar
voru sumarið 2003 á svæðinu frá
Goðafossi og inn fyrir Suðurárbotna
leiddu ekki með óyggjandi hætti í
ljós nema þrjú hraun í dalnum. Tvö
þeirra eru stórdílótt apalhraun, sem
minna um margt á Þjórsárhraunið
mikla, en á milli þeirra er smádílótt
helluhraun. Öll virðast þau forn eða
meira en 9000 ára (raunaldur). Hér á
eftir verður elsta hraunið nefnt
Kinnarhraun, miðhraunið Utbruna-
hraun en það yngsta Bárðardals-
hraun (1. mynd). Fyrri nöfnin tvö
eru nýnefni en nafngiftin Bárðar-
dalshraun sést víða í skrifum, þótt
ekki sé um örnefni að ræða, og
kemur t.d. fyrir í grein Sigurðar
Þórarinssonar um Laxárhraun frá
19512 og er einnig notað af Þorleifi
Einarssyni í kennslubókum hans.3
Kinnarhraun
Kinnarhraun er elst þessara hrauna
og er að mestu kaffært af yngri
hraunum. Þess verður vart í mynd
úfinna hraunhóla sem standa upp úr
helluhrauninu við Suðurárbotna
(Utbrunahrauni). Síðan sér í það
beggja vegna Svartár ofan við ármót
hennar og Suðurár nálægt innstu
bæjum í Bárðardal og loks kemur
það í ljós út við Köldukinn og af
henni er nafn þess dregið (2. mynd).
Það finnst einnig í tveimur rann-
sóknarborholum, sem bera ein-
kennisstafina SS-1 og SS-2 og boraðar
voru árið 1963 við Suðurá, suðvestur
af Svartárkoti (3. mynd). Þar er það
21,5 m og 16,0 m að þykkt. Megin-
straumur hraunsins hefur að líkind-
um flætt niður í Bárðardal á milli
Hátungna og Bæjaráss, þar sem
Svartá fellur nú. Hugsanlegt er að
önnur álma hraunsins hafi náð
vestur fyrir Hátungur og komist að
Skjálfandafljóti þar, en það verður
ekki sannreynt nema með borunum.
Hraunið hverfur undir Bárðardals-
hraun við ármót Suðurár og Svartár.
Lítið er vitað um legu Kinnarhrauns
í Bárðardal og ekki er talið að
nokkurs staðar sjáist til þess á yfir-
borði allt frá Suðurárósum og niður
fyrir Þingey. Þar hylur Bárðardals-
hraun allt sem undir er. Þó gætu
eyjar og skikar úr hrauninu auðveld-
lega leynst á þessu svæði því þessi
hraun eru sömu gerðar og erfitt að
greina þau að. Norðurendi Þing-
eyjar markast af hárri og samfelldri
hraunbrún sem liggur á ská yfir
dalinn. Ullarfoss fellur fram af henni
Náttúrufræðingurinn 72 (3-4), bls. 155-163, 2004
155