Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 84

bergtegundanna, uppruna kvikunnar og
þau ferli sem hafa áhrif á efna-
samsetningu kvikunnar. Þá er öllti
kristölluðu bergi með sömu efnasam-
setningu skipt niður eftir kornastærð,
yfirleitt í þrjá flokka, í duikornótt,
smákornólt og stórkornótt berg (sjá 2.
töflu). Þessi skipting eftir kornastærð
er loðin, enda fullkomin skörun milli
allra flokkanna. Sé berg dulkornótt er
ekki gerlegt að greina sundur steindir
með berum augum eða stækkunargleri.
í smákornóttu bergi má sjá aðgreind
korn en þau eru ekki nógu stór til þess
að þekkjast með stækkunargleri. í
grófkornóttu bergi má þekkja einstakar
steindir með berum augum. Storkuberg
getur verið ókristallað með öllu. Slíkt
berg kallast glerkennt.
Þegar um stórkornótt og smákornótt
berg er að ræða er flokkun yfirleilt
byggð á steindum en á efnagreiningum
við flokkun á dulkornóttu og gler-
kenndu bergi. Hér er þó alls ekki um
aðskilin ílokkunarkerfi að ræða. Efna-
greiningar á dulkornóttu og glerkenndu
bergi eru notaðar til þess að reikna út
hvaða steindir hefðu myndast ef
kvikan hefði storknað nægilega hægt
til að mynda stóra kristalla. Korn þau
sem steindir mynda við kristöllun berg-
kviku verða því stærri sem storknunin
er hægari og seigja kvikunnar minni.
Hvaða steindir myndast, innbyrðis
hlutfall þeirra og efnasamsetning ræðst
af efnasamsetningu kvikunnar.
Slorkni bergkvika með ákveðna
efnasamsetningu mjög hægt myndast
alltaf sömu steindirnar og þær hafa líka
sömu efnasamsetningu. Það sem hér er
átt við með „mjög hægri“ storknun er
í raun og veru að tími sé nægur til að
viðhalda efnajafnvægi ntilli steinda og
kviku gegnum allt storknunarferlið.
Þessu er ekki þannig varið þegar
storknun er tiltölulega hröð, eins og
hún er t.d. á yfirborði jarðar. Þó
myndast yfirleitt sömu steindirnar og
við hæga storknun en samsetning
þeirra er breytileg. Yfirleitt breytist
samsetning einstakra korna reglulega
frá miðju og út til jaðranna. Sá hluti
hvers korns sem liggur í miðju þess
hefur myndasl við upphaf kristöllunar
en ystu jaðrar við lok kristöllunar. Af
þessu sést að erfitt getur reynst að
byggja flokkun á steindum í dulkorn-
óttu bergi, jafnvel smákornóttu, þótt
gerlegt sé að greina steindirnar með
smásjárathugun. Þess vegna er flokkun
byggð á efnagreiningu markvissari.
Ekki er mögulegt að fella flokkun á
öllu storkubergi inn í eina mynd eða
töflu. Til þess er breytileiki í efna- og
steindasamsetningu of mikill. Af
þessum sökum hefur storkubergi gjarn-
an verið skipt niður í nokkra hópa þar
sem ákveðið flokkunarkerfi er notað
innan hvers hóps. Því miður hefur
engin ákveðin skipting í hópa enn
hlotið almenna viðurkenningu. A 7.
mynd er sýnl hvernig storkuberg, þar
sem kísill er yfir markmettun (critical
silica saturation), er flokkað í samræmi
við steindir í berginu og efnasam-
setningu þessara steinda og gildir þá
einu hvorl um raunverulegar steindir er
að ræða eða steindir reiknaðar út frá
efnagreiningum.
Mettunarástand storkubergs með
tilliti til kísils ræðsl af magni þessa
efnis miðað við ýmis önnur, eins og
natríum og kalí. Ef berg er yfirmetlað
er meira en nægur kísill lil þess að
binda allt natríum og kalí í alkalífeld-
spötum, sem hafa formúluna NaAlSi.Cý
og KA1Sí308, og afgangskísillinn
myndar kvars. I bergi sem er undir
kísilmarkmettun myndast kísilsnauðar
natríum- og kalísteindir, svonefndir
feldspatíðar, en nefelín, sem hel'ur
formúluna NaAlSiO^, er þeirra algeng-
astur. Með því að bera saman formúlu
nefelíns og Na-feldspats sést að í
194