Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 85

fyrrnefndu steindinni er aðeins eitt Si-
alóm fyrir hvert Na-alóm en þrjú í
þeirri síðarnefndu.
Flest íslenskt storkuberg fellur innan
ramma 7. myndar. En á íslandi er
einnig til storkuberg sem er undir
markmettun fyrir kísil, bæði basískt,
ísúrt og súrt. Um þetta berg er fjallað
í síðasta kafla þessarar greinar um
bergraðir.
JARÐMYNDANIR OG
BERGTEGUNDIR
Jarðmyndun svarar til ákveðins
atburðar í jarðsögunni, eins og hraun-
lag sem verður lil í eldgosi eða gangur
sem myndast við það að bergkvika
treðst inn í sprungu og storknar þar.
Við jarðfræðikortagerð eru einstakar
jarðmyndanir kortlagðar eða syrpur af
jarðmyndunum.
Einstakar jarðmyndanir geta verið
mjög misleitar. Þetta þekkja flestir sem
skoðað hafa hraunlög. I apalhraunum
er gjallkargi efst, þar sem bergið er
glerkennt að meira eða minna leyti,
rauður eða svartur á litinn. Þar undir
er hraunið jaí'nvel smákornótt, ljósgrátt
og stuðlað. Einslaka sinnum er gjall-
kargi neðst í hraunlögum. Er svona
jarðmyndun úr sömu bergtegundinni?
Frá sjónarhóli flokkunar samkvæmt
berggreiningu er svarið nei. Það er
varla unnt að kalla berg með mjög
mismunandi útlit sama nafni. Þetta gæti
sumum fundist þversögn. Hraunið allt
er til orðið úr sömu bergkvikunni.
Vissulega er það svo þegar verið er
að glíma við gátuna um uppruna
kvikunnar eða skyld atriði að þá
skipta ylri aðstæður við storknun ekki
máli. Frá sjónarhóli bergfræðilegrar
flokkunar mætti því gefa hraunmynd-
uninni sama nafnið.
Stór innskot úr basísku bergi eru oft
lagskipt. Hin basíska kvika er þunn-
fljótandi og þegar hún fer að kristallast
sökkva kristallarnir til botns, þar sent
þeir eru eðlisþyngri en kvikan. Þannig
liggja þeir kristallar neðsl í innskotinu
sem hafa myndast fyrst en þeir sem
myndast í lok kristöllunar liggja olar-
lega. Straumar í kvikunni geta valdið
því að miseðlisþungar steindir sem eru
að sökkva skiljast að. Þannig geta
myndast lög úr einni steind eða blöndu
af tveinr steindum og þar fram eftir
götunum. Hvert lag getur verið frá
nokkrum sentímetrum og upp í nokkra
metra á þykkt. Innskotið er ein
jarðmyndun og það er unnt að
kortleggja útbreiðslu þess en það er
gert úr mörgum bergtegundum. Það er
augljóst að ekki er hægt að kalla
kolsvarl lag úr steind eins og magnetíti
(járnoxíð með formúluna Fe,04) sarna
nafni og annað lag úr grænu ólivíni,
þótt hvort tveggja séu hluti af sömu
jarðmyndun. Hér er um tvær ólíkar
bergtegundir að ræða.
FERLI SEM HAFA ÁHRIF Á
EFNASAMSETNINGU
BERGKVIKU
Bergkvika er undantekningalaust
orðin til við uppbráðnun á eldra bergi.
Það eru aðallega fjórir þættir sem hafa
áhrif á efnasamsetningu bergkviku. í
fyrsta lagi er það efna- og steinda-
samsetning þess bergs sem kvikan
verður til úr. í öðru lagi það hversu
stór hluti upprunabergsins bráðnar.
Eftir að kvikan hefur myndast geta
kristalþáttun og meltun breytt efna-
samselningu hennar. Lítum fyrst á
kristalþáttun og meltun.
Eins og fram kom í kaflanum um
staðgengni og kristöllun hér að framan
er efnasamsetning kristalla sem mynd-
ast úr kviku ætíð önnur en kvikunnar
sjálfrar. Kristöllun Ieiðir því til þess
að afgangskvika breytir stöðugl um
efnasamsetningu eftir því sent líður á
kristöllun. Breyting á efnasamsetningu
195