Náttúrufræðingurinn - 1993, Page 7

Árni Hjartarson
Eldgos eða halastjarna
í næstsíðasta hefti Náttúrufræðingsins
birtist afar skemmtileg og fróðleg grein
eftir Harald Sigurðsson prófessor á
Rhode Island sem hét „Halastjörnur og
loftsteinar: Óboðnir gestir utan úr
geimnum valda ragnarökum“. í grein-
inni tæpir Haraldur á deilum vísinda-
manna um orsakir þeirra hamfara sem
ollu aldauða fjölmargra tegunda dýra
og jurta á mörkum krítar- og tertíer-
tímabilanna fyrir 65 milljón árum. f
þessum deilum skiptust menn í tvær
meginfylkingar um hvað valdið hefði
þessurn ragnarökum, þ.e. þá sem töldu
að loftsteinn eða halastjarna hefði rek-
ist á jörðina og hina sem töldu að
gífurleg eldvirkni hefði verið að verki.
Segja má að Haraldur hafi kveðið þá
síðarnefndu í kútinn með rannsóknum
sínum (Haraldur Sigurðsson o.fl.
1991). Upphaflega hallaðist hann þó að
eldgosakenningunni en í viðtölum
sagði hann að það hefði verið af lil-
finningaástæðum enda er hann eld-
fjallafræðingur. Þótt eldgosakenningin
hafi tapað fylgi er fróðlegt að rifja upp
helstu röksemdir hennar. Októberhefti
bandaríska vísindatímaritsins Scientific
American frá 1990 er að hluta helgað
þessum deilum. Helstu forsvarsmenn
loftsteinakenningarinnar, þeir Walter
Alvarez og Frank Asaro, skrifuðu
greinina Árekstur úr geimnum (An
Extraterrestrial Impact) en leiðtogi eld-
gosamanna, franski jarðeðlisfræðingur-
inn Vincenl E. Courtillot, ritaði gegn
þeim greinina Eldgos (A Volcanic
Eruption).
DECCAN TRAPS - SUÐURÞREP
Meginröksemdir Courtillots voru þær
að fjöldauðinn hefði ekki átt sér stað
í einni svipan eins og loftsteinakenn-
ingin gerði ráð fyrir og þurfti á að
halda til að vera sannfærandi. Gögn
hans bentu til að hnignun tegundanna
og dauði hefði átt sér stað á tugum
eða hundruðunr þúsunda ára. Á sama
tíma áttu gífurleg eldgos sér stað á Ind-
landi. Þá runnu víðáttumikil hraun sem
þekkt eru undir nafninu Deccan Traps
(1. mynd). Á íslensku mætti kalla þau
Suðurþrep. Orðið Deccan er sanskrít
og þýðir suðlægur en traps er þýska og
táknar þrep eða tröppur. Hraunlögin
mynda eins konar þrep í landslaginu
líkt og við könnumst manna best við í
stöllóttum fjallahlíðum á blágrýtis-
svæðum Islands.
Deccan Traps er mikil jarðmyndun
sem að mestu er gerð úr basalthraun-
um en súr og ísúr hraun eru þar einnig.
Stærstu basalthraunin þekja meira en
10.000 km2. Þykkt þeirra er víðast á
bilinu 10 til 50 m og nær sums staðar
150 m. Víðátlumesta hraun á íslandi,
Þjórsárhraunið mikila, er um 1000
km2, eða tíu sinnum minna. Hraunin í
Deccan Traps liggja hvert á öðru svo
staflinn í heild nær 2400 m þykkt þar
sem hann er mestur. Jarðfræðingum
reiknast til að upphaflega hafi heildar-
Náttúrufræðingurinn 63 (1-2), bls. 1-6, 1993.
1