Náttúrufræðingurinn - 1993, Qupperneq 115

Guttormur Sigbjarnarson
Norðan Vatnajökuls
I. Aðdragandi og skipulag jarðfræðikortlagningar
Á umliðnum öldum hefur efsti hluti
vatnasviðs Jökulsár á Fjöllum sunnan
Herðubreiðar verið á meðal allra af-
skekktustu öræfaslóða þessa lands.
Það var ekki fyrr en upp úr miðri
þessari öld að ferðir þangað þóttu
ekki meiri háltar þrekvirki, jafnvel yfir
hásumarið, og það var ekki fyrr en á
síðari hluta áttunda áratugarins að
sumarleyfisferðum þangað fjölgaði
að ráði. Þess vegna var ekki í lítið
ráðist þegar forráðamenn Orku-
stofnunar ákváðu árið 1970 að hefja
þar yfirlitsjarðfræðikortlagningu.
Staðgóð þekking á jarðlagaskipan og
grunnvatnsaðstæðum vatnasviða er
forsenda fyrir raunhæfum virkjana-
áætlunum en á þessum árum var ein-
mitt unnið að þróun hugmynda um
Austurlandsvirkjanir í Jökulsánum
þremur á Norðausturlandi. Þar voru
meðal annarra hugmyndir um
miðlunarlón ásamt veituleiðum við
Jökulsá á Fjöllum og Kreppu og þess
vegna þörf fyrir þessar rannsóknir
Orkustofnunar. Höfundur sá unt skipu-
lagningu á þessum hluta verksins og
hafði umsjón með framkvæmd hans.
Sumrin 1970 og 1971 var unnið að
gagnasöfnun fyrir gerð jarðfræði-
korts, sem út kom árið 1974 undir
nafninu: „Krepputunga og Brúardalir.
Jarðfræðikort.“ Hins vegar dróst það
allt til ársins 1988 að viðeigandi lýs-
ingar á korteiningum þess væru Ijöl-
faldaðar (Guttormur Sigbjarnarson
1988).
Nú hef ég dregið niðurstöður rann-
sóknanna saman í greinaflokk, þar sem
kortlagningarstarfið er kynnt ásamt
helstu jarðfræðilegum niðurstöðum
þess, og munu greinarnar birtast hér í
röð undir nafninu „Norðan Vatna-
jökuls“. Þessi fyrsta grein fjallar um
aðdraganda, skipulag og framkvæmd
jarðfræðikortlagningarinnar, ásamt
því að rakin verður í stórum dráttum
fyrri rannsóknasaga svæðisins. í eftir-
farandi greinum verður síðan fjallað
um:
II. Jarðlagaskipan og jarðfræðikort.
III. Hraun og höggun frá nútíma.
IV. Hamfarir elds og ísa.
V. Laus jarðlög og vatnafræði.
Hugsanlegt er að fleiri þættir rann-
sókna á þessum slóðum geti fylgt í
kjölfarið, svo sem um umhverfismál
og lífríki.
Megintilgangur greinaflokksins er
að koma á framfæri kynningu á kort-
lagningarstarfinu ásamt helstu jarð-
fræðilegum niðurstöðum þess. Svip-
aða sögu má segja um þær og lýsing-
una á kortinu, að drög að þeim lágu
fyrir þegar árið 1974. Hér verða þær
þó allar endurmetnar í ljósi nýrra jarð-
fræðilegra viðhorfa og yngri rann-
sókna á svæðinu og nágrenni þess.
Náttúrufræðingurinn 63 (1-2), bls. 109-124. 1993. 109