Andvari - 01.01.1986, Blaðsíða 113

andvari
SJÓNARHÓLL SÖGUMANNS
111
Jónsson, Guðmundur Daníelsson, Ólafur Jóhann Sigurðsson og fleiri. Af
þessum höfundum lagði Ólafur Jóhann einna mesta rækt við smásagna-
gerð um skeið. Sögur hans eru einatt siðferðilegar dæmisögur, lýsa ein-
staklingum andspænis heimi í upplausn.
Því staldra ég hér við Ólaf Jóhann að hann tilheyrir þeirri kynslóð höf-
unda sem næst fór á undan Indriða G. Þorsteinssyni. Aldursmunur þeirra
er innan við tíu ár og uppruni áþekkur, báðir sveitamenn sem sogast ungir
inn í hringiðu borgarlífs á umrótstímum. Báðir fjalla þeir í verkum sínum
um umskiptin frá fátæku sveitasamfélagi yfir kreppu og stríðsár. Samt
standa þeir augljóslega sinn hvoru megin skilanna og viðmiðanir þeirra að
ýmsu mjög ólíkar, sem höfundar eru þeir líkt og af tveimur heimum.
Ólafur Jóhann er mótaður af raunsæishefðinni. Sögur hans eru bornar
uppi af félagslegum sjónarmiðum sem hann tileinkaði sér ungur þótt í
innsta kjarna höfundarverksins sé hann raunar lýrískt skáld eins og best
hefur komið í Ijós í seinni tíð. Siðferðilegar forsendur verka hans eru efa-
lausar. Undirstöður hins fátæka samfélags svigna heldur en ekki þegar um-
heimurinn gerir innreið sína í landið með stríði, hernámi og peninga-
flóði. Þá reynast fáir hafa þrek til að standast flauminn. Yfirstéttin fellur
fyrst, síðan sýkist verkalýðurinn. Stærsta skáldverk Ólafs Jóhanns, þrí-
leikurinn af Páli Jónssyni blaðamanni, fjallar ítarlega um þetta tímabil. Því
verki hef ég lýst nokkuð annars staðar og læt nægja að vísa til þess.9)
Aftur á móti lýsir Indriði G. Þorsteinsson viðhorfum sínum á þessa leið:
Ég hef alltaf séð eftir liðnum tíma og viljað hafa hann hjá mér. En ég hef
komist að raun um að enginn kemst til baka. Maður er eins og útlagi í tíman-
um. Sólin rís og hnígur hvort sem við viljum eða ekki. Sveitin hlaut að víkja
fyrir bæjarsamfélagi. Það var óumflýjanleg þróun en ekki syndafall. Þrí-
leikurinn sem ég kalla Tíma í lífí þjóðar byggist á þeirri staðreynd. Þannig
deyr Ragnar í 79 af stöðinni af því að leiðin til baka er ekki fær.l0)
Hvað ber hér á milli? Auðvitað gera allir sér ljóst að leiðin til baka er ekki
fær. Hitt hefur verið ofarlega í hugum margra sem lifðu stríðsárin á næm-
asta skeiði að líta á þjóðlífsbreydnguna í kjölfar hernáms sem syndafall. Þá
er jafnan stutt í fegrun á fátæktarsamfélagi fyrri tíðar. í áðurnefndum þrí-
leik Ólafs Jóhanns vakir undir niðri söknuður eftir heilu og tryggu samfé-
lagi sem er horfíð, en því lýsti Ólafur einmitt á sínum tíma í Fjallinu og
draumnum og Vorkaldrijörð. Þær sögur gerast í sveit um og upp úr aldamót-
um, en vonleysið er álíka yfírþyrmandi í Landi og sonum Indriða sem gerist
þrjátíu árum síðar. Það vonleysi birtist skýrast í arfí bóndans, skuld í kaup-
félaginu. Samt er hinn siðferðilegi bakhjarl Páls Jónssonar fenginn í sveit-
inni. Á sama hátt er sveitin í Þjófi í paradís, sögu Indriða, mannúðlegt sam-
félag þar sem hið illa kemur inn eins og óskiljanlegt eyðingarafl, höggorm-