Tímarit lögfræðinga - 01.11.2000, Side 16

grunni.23 Dómur á hins vegar ekki að vera lögfræðileg álitsgerð og dómstólar
verða heldur ekki krafðir álits um hvort tiltekin atvik hafi gerst nema að því
leyti sem nauðsynlegt er til úrlausnar um ákveðna kröfu í dómsmáli, sbr. 1. mgr.
25. gr. laga um meðferð einkamála.
Þótt lagareglur um form og efni dóma veiti tilefni til ítarlegri útlistana en hér
hafa komið fram verður umfjöllunin takmörkuð við þau atriði sem mestu máli
skipta í því réttarfarslega samhengi sem hér um ræðir. Sérstaka þýðingu hafa
þau atriði sem binda dómara á ákveðinn hátt í rökfærslunni svo sem lagafyrir-
mælin um að dómari megi „ekki byggja niðurstöðu sína á málsástæðu eða mót-
mælum“, sem ekki komu fram við meðferð málsins, að ekki megi „dæma
ákærða fyrir aðra hegðun en þá sem í ákæru greinir“, að í röksemdum skuli
koma skýrlega fram hvað dómari „telji sannað ... og með hveijum hætti“og að
í forsendum dóma skuli greina „rökstudda niðurstöðu um sönnunaratriði og
lagaatriði“, sbr. 2. mgr. 111. gr. og f liður 1. mgr. 114. gr. laga um meðferð
einkamála og 1. mgr. 117. gr. og 1. mgr. 135. gr. laga um meðferð opinberra
mála. Verða þessum atriðum gerð nánari skil hér á eftir.
2.2.a Sakarefnið og grundvöllur málsins
Kröfur og málsástæður í einkamálum ber að setja fram í stefnu svo glöggt
sem verða má en önnur atvik ber að greina til að samhengi málsástæðna verði
ljóst, sbr. d og e liðir 1. mgr. 80. gr. laga um meðferð einkamála. í greinargerð
skal m.a. greina frá kröfum stefnda og lýsa þar málsástæðum hans á gagnorðan
og skýran hátt og öðrum atvikum sem þarf að greina til þess að samhengi máls-
ástæðna verði ljóst, sbr. 2. mgr. 99. gr. sömu laga. Opinbert mál er höfðað með
útgáfu ákæru en í henni skal m.a. greina hvert brotið er sem ákært er út af, hvar
og hvenær það er talið framið, heiti þess að lögum og önnur skilgreining og loks
heimfærslu þess til laga, sbr. c liður 1. mgr. 116. gr. laga um meðferð opinberra
mála. Grundvöllur dómsmáls er því lagður með kröfum og með lýsingu á máls-
ástæðum í einkamálum og á refsiverðri háttsemi í opinberum málum.
I dómsúrlausninni má dómari ekki fara út fyrir kröfur málsaðila eins og fram
kemur í 1. mgr. 111. gr. laga um meðferð einkamála og 1. mgr. 117. gr. laga um
meðferð opinberra mála. Meginreglan er einnig sú að dómari má ekki dæma
ákærða fyrir aðra hegðun en þá sem í ákæru greinir, sbr. sama ákvæði í lögum
um meðferð opinberra mála. I einkamálunt er aðalreglan sú að dómari má ekki
byggja niðurstöðu á málsástæðu eða mótmælum, sem hefðu mátt koma fram en
gerðu ekki við meðferð máls, sbr. 2. mgr. 111. gr. laga um meðferð einkamála.
Dómari getur því „yfirleitt aðeins byggt á þeim atvikum, sem aðilar gera að
23 Til fróðleiks má f því sambandi vísa til röksemda sem fram koma í Hæstaréttardómi 1997,
bls. 2707 en á bls. 2715 segir að úrskurður bamaverndarnefndar, sem skipti máli fyrir úrlausn á
sakarefninu, hafi ekki verið reistur á nægilega traustum grunni. Með úrskurðinum hafði barna-
verndarnefndin gripið til úrræða, sem voru ómarkviss og gengu lengra en nauðsyn bar til, og hafði
ekki verið gætt tiltekinna ákvæða í lögum um vemd barna og ungmenna.
182