Hugur - 01.01.1996, Síða 46

44
Vilhjálmur Á mason
mennsku.23 Litið er á siðferðilegar kröfur sem hömlur á frelsi í
skilningnum sjálfræði, rétt eins og í fijálshyggjukenningunni um
neikvætt frelsi. Ástæðan er hins vegar önnur: „í samfélagi þar sem
firring hefur verið afnumin og hægt væri að taka ákvarðanir um
markmið af fúsum og frjálsum vilja væri engin þörf á því að
einstaklingurinn léti „reyna á“ áform sitt - ef svo má að orði komast
- andspænis hefðbundnu verðmætakerfi til að komast að því hvort
það er leyfilegt eða ekki.‘<24
m
Ég hef nú dregið fram sum þeirra stefja sem einkennt hafa
heimspekilegar og pólitískar deilur um frelsið. Óneitanlega hef ég
valið nokkuð öfgakenndar skoðanir í þessu skyni, en það var gert í
þeirri von að draga mætti megineinkenni þeirra enn skýrar fram. Enda
þótt stór hluti af orðræðu heimspekinnar um félagslegt frelsi falli
einhvers staðar á milli þessara tveggja viðhorfa held ég samt að á
honum séu sömu annmarkar. Þeir annmarkar virðast mér stafa af
ófullnægjandi greinargerð fyrir tengslum réttinda og félagslegra
markmiða. Fijálshyggjan leggur áherslu á tiltekin formleg einstakl-
ingsréttindi án þess að tengja þau þeim hagsmunum manna að móta
menningu sína og samfélag á áhrifaríkan hátt. Jafnaðarmenn draga
gjarnan upp mynd af samfélagi þar sem fólk geti fyllilega notið
frelsis, en þar til þeim lokaáfanga sé náð beri að efla velferðarríkið
sem tryggir efnalega afkomu borgaranna. Hvað frelsið varðar mætti ef
til vill segja að fyrra viðhorfið leggi alla áherslu á leikreglumar en hið
sfðara einbeiti sér að leikslokunum.
Enda þótt bæði borgaraleg réttindi og velferðarkerfið séu mikilvæg
í nútímasamfélagi, tel ég einnig að ofurlítil umhugsun um aðstæður
fólks á Vesturlöndum nú á dögum nægi til að menn átti sig á því hve
illa þessi frelsisviðhorf samrýmast hlutskipti okkar. Við njótum
frelsisréttinda og við höfum þau efnislegu gæði sem þarf til að nýta
23 Sjá til dæmis Jean-Paul Sartre, Saint Genet. Actor and Martyr, þýð
Bemard Frechtman (New York: New American Library 1963), s. 186-
187.
24 William McBride, „Man, Freedom and Praxis“, Existential
Philosophers: Kierkegaard to Merleau-Ponty, ritstj. George A.
Schrader Jr. (New York: McGraw-Hill 1967), s. 313.