Hugur - 01.01.1997, Side 48

46
Vilhjálmur Árnason
HUGUR
Þetta kann að hljóma vel og vissulega hafa samfélagssinnar mikið
til síns máls um þann vanda sem við er að etja í vestrænum samfél-
ögum. En hér þurfum við enn að vera á varðbergi um meint hlutverk
siðfræðinnar. Ég tel það vera varasamt í frjálslyndu fjölhyggjusam-
félagi að boða siðfræðilega og efla pólitískt tiltekin lífsgildi sem talin
eru hafa sannað sig í sögunnar rás. Hin vægast sagt tvíbenta fortíðar-
þrá eftir „siðmennt baðstofunnar“ er til marks um þetta. Erum við að
ræða um baðstofu Jónasar Jónassonar frá Hrafnagili eða Baldurs
Hermannsonar?21 Vandinn er sá að hin sögulega arfleifð felur ekki
bara í sér þroskaleiðir heldur er hún einnig vettvangur bælingar,
ofbeldis og firringar. Femínistar hafa til dæmis bent á að mörg þau
grunngildi samfélagsins, sem samfélagssinnar vilja efla, treysta
karlveldið í sessi og vinna gegn hagsmunum kvenna.22 Baðstofu-
boðskapurinn er þá ekki lausn, heldur einn meginvandi samtímans í
hnotskum.
í stað þess að boða umdeilanleg lífsgildi tel ég það mikilvægasta
verkefni siðfræðinnar að móta réttlátar leikreglur sem gera einstakl-
ingum kleift að áforma líf sitt í samræmi við eigið gildismat.
Forsendur þessa em meðal annars þær að vel sé búið að félagslegum
stofnunum sem skapa einstaklingum skilyrði til menntunar og tján-
ingar. Slík menntun innrætir ekki lífsgildi heldur gerir menn færa um
að endurmeta gildismat sitt og treysta það með gildum rökum.23
Jafnframt verður siðfræðin að einbeita sér að því að móta lýðræðis-
legar samræðuaðstæður sém gera fólki kleift að takast á við lífsverk-
efni sín af (sam)ábyrgð og heilindum. Slíkar samræður þurfa enga
fræðilega eða pólitíska leiðsögn um lífsgildi, því fólk veit það bezt
sjálft hvað á því brennur og mun varðveita hagsmuni sína, jafnt með
tilliti til réttinda sem velferðar. Siðfræðileg rökræða hlýtur að greina á
milli þess í hefðinni sem verður varið með rökum og þess sem byggir
á óréttmætum yfirráðum. Þar með er því ekki haldið fram að við
2 1 Hér vísað til ritsins íslenzkir þjóðhœttir eftir Jónas og sjónvarpsþáttanna „f
hlekkjum hugarfarsins" sem Baldur gerði.
22 Sjá t.d. H. Hirsch, „The Threnody of Liberalism: Constitutional Liberty and the
Renewal of Community," Political Theory 14/3, s. 423-449; einnig góða umræðu
hjá Will Kymlicka, Contemporary Political Philosophy (Oxford University Press
1990), kafla 6og7.
23 í því er frelsi manna ekki sízt fólgið, sbr. Atla Harðarson, „Um frjálsan vilja,“
Hugur 3-4 (1990/1991), s. 5-16.