Ný saga - 01.01.1988, Síða 24

Þorleifur Óskarsson
sum sveitarfélög voru farin að
undirbúa togaraútgerð
snemma árs 1945, áður en
nokkuð var vitað um við-
brögð einkaaðila og áður en
ríkisstjórnin hafði samið um
kaup á einum einasta togara.
Einnig má benda á, að sjö
sveitarfélög sóttu um togara
strax í júlí 1945, en þá var enn
allt á huldu um þátttöku
einkaframtaksins.34 Þau voru
því engan veginn að bregðast
við einu eða neinu á síðustu
stundu. Það var ekkert nýtt að
einkaframtakið stæði sig ekki
sem skyldi. Það var hins vegar
nýlunda, að sveitarstjórnar-
menn væru orðnir sammála
um að grípa í taumana.
Hugmyndir um útgerð á
vegum sveitarfélaga komu
fyrst fram um 1916. Þær voru
angi nýrrar stjórnmálastefnu,
jafnaðarstefnunnar, sem þá
var að skjóta varanlegum rót-
um hér á landi. A.m.k. þrjú
sveitarfélög hófu þátttöku í
togaraútgerð á seinni hluta
þriðja áratugarins og þó eink-
um á þeim fjórða. Þetta voru
bæjarfélögin í Hafnarfirði, á
Isafirði og í Neskaupstað en á
öllum þessum stöðum átti Al-
þýðuflokkurinn miklu fylgi
að fagna.35
Arið 1945 hafði sjónarmið-
um jafnaðarstefnunnar vaxið
fiskur um hrygg. Við hlið Al-
þýðuflokksins var risinn upp
öflugur sósíalistaflokkur, sem
einnig taldi opinber afskipti af
atvinnulífinu æskileg. Fylgi
vinstri flokkanna hafði aukist
verulega og ný og réttlátari
kjördæmaskipan tryggði
þeim alþingismenn í samræmi
við fylgi. Þar að auki var Sjálf-
stæðisflokkurinn orðinn end-
anlega sannfærður um, að hið
opinbera yrði að taka til sinna
ráða, ef einkaframtakið
brygðist. Um haustið 1944
hafði Morgunbladid t.d. þetta
að segja um opinbera þátttöku
í atvinnulífinu á komandi ár-
um:36
Það veltur algjörlega á því,
hvort einkaframtakið vill
hefja athafnir eða fara í felur,
— gera skyldu sína, eða
draga sig í hlé og telja aurana
eins og Bárður á Búrfelli
sláturkeppina. Reynist
einkaframtakið sæmilega at-
hafnasamt, ætti ekki að
þurfa að koma til kasta ríkis-
ins. En því fleiri hlédrægir
Búrfells-Bárðar, þess meiri
ríkisþátttaka.
Athugum eitt dæmi, sem
sýnir þróunina á vettvangi
stjórnmálanna á fjórða og
fimmta áratugnum. Á
kreppuárunum börðust al-
þýðuflokksmenn fyrir bæjar-
útgerð í Reykjavík. Þeir töl-
uðu fyrir daufum eyrum sjálf-
stæðismanna, sem töldu það í
verkahring einstaklinga að
gera út togara. Á fyrri hluta
fjórða áratugarins voru
kommúnistar ekki heldur
ginnkeyptir fyrir opinberum
rekstri að óbreyttu þjóð-
skipulagi. Slíkt væri eingöngu
til þess, að bjarga auðvalds-
skipulaginu út úr ógöngum
kreppunnar á kostnað verka-
lýðsins. En innan skamms
mildaðist stefna kommúnista
og eftir síðari heimsstyrjöld
var Sósíalistaflokkurinn ein-
dreginn málsvari bæjarút-
gerða. Stefna Sjálfstæðis-
flokksins breyttist líka á sama
tíma. Sjálfstæðismenn í
Reykjavík höfðu t.d. komist
að raun um, að bæjaryfirvöld
yrðu að hafa afskipti af at-
vinnumálum og öðru því, sem
tryggði afkomu bæjarbúa.
Enda þótt flokkurinn léði
ekki máls á bæjarútgerð á
kreppuárunum, þá fór hann
engu að síður að hafa afskipti
af atvinnumálum með mark-
vissari hætti en áður hafði
Þær skýringar, sem
menn hafa gefiö á
mikilli þátttöku
sveitarfélaga, eru
einkum af tvennum
toga, atgjörar
andstædur og báðar
ófullnægjandi.
Þar að auki var
Sjálfstæðisflokkurinn
orðinn endanlega
sannfærður um, að
hið opinbera yrði að
taka til sinna ráða, ef
einkaframtakið
brygðist.
tíðkast. Fljótlega eftir stríð
stofnaði svo Sjálfstæðisflokk-
urinn Bæjarútgerð Reykja-
víkur, sem innan tíðar varð
öflugasta útgerðarfyrirtæki
landsins og gerði út hvorki
meira né minna en átta togara,
þegar best lét.37
Togarakaup nýsköpunar-
stjórnarinnar voru lýsandi
dæmi um stjórnmálaþróun-
ina. Það voru algjör nýmæli
að ríkisvaldið stæði í fylking-
arbrjósti og gerði allt í senn;
sæi um undirbúning, keypti
atvinnutækin og útvegaði
fjármagn fyrir væntanlega
kaupendur. Án forustu og
fyrirgreiðslu ríkisvaldsins
hefðu sveitarfélögin eflaust
aldrei getað staðið að ámóta
uppbyggingu og raun bar
vitni.
Stjórnmálamenn höfðu,
rétt eins og einkaframtakið,
lært af reynslunni. Saga und-
anfarinna áratuga hafði leitt í
ljós, að einkaaðilar væru ekki
einfærir um að tryggja nægi-
lega festu og öryggi í atvinnu-
málum. Einkaframtakið hafði
vissulega unnið mörg þrek-
virki á sviði atvinnumála allt
frá aldamótunum síðustu, en
engu að síður hafði þetta verið
tímabil óstöðugleika. Ars-
tíðabundið atvinnuleysi var
landlægt. Gjaldþrot fyrir-
tækja voru algeng. Það jók svo
enn á óstöðugleikann hversu
auðfæranleg helstu fram-
leiðslutækin, bátar og togarar
voru, allt eftir hagsmunum
eigendanna hverju sinni. Ollu
þessu vildu stjórnvöld og
sveitarstjórnarmenn breyta á
árunum eftir stríð. Með opin-
berum afskiptum átti að skapa
festu og öryggi í atvinnumál-
um og tryggja bærileg lífskjör.
I þessu ljósi var þátttaka sveit-
arfélaganna viðbrögð við
frammistöðu einkaframtaks-
ins. En það voru engin
22