Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2007, Blaðsíða 88

86
Jón Axel Harðarson
13. öld. Helzta stoð undir þeirri ætlun er sú að [j] tók að breytast í [j]
um og upp úr 1200.
í kveðskap Sturlu Þórðarsonar (1214-1284) koma íyrir þrjár
hendingar þar sem önghljóðið [y] eða [x] rímar við hálfsérhljóðið j:
(6) a. geiga létuð gyldar sýiur — Hrynhenda 16
b. fleygr í Suðreyium — Hrafnsmál 10
c. leygs í Suðreyiar — Hrafnsmál 7
Örfá dæmi um slíkar hendingar eru einnig í helgikvæðum frá 14. og
fram á 16. öld (sbr. Björn K. Þórólfsson 1925:XXV).25 Þetta sérstæða
rím önghljóðsins [y] eða [x] og hálfsérhljóðsins [j] hlýtur að vera
afleiðing breytingar [j] í [j]. Fyrir þessa breytingu tók [j] þátt í ýmsum
stofnbrigðavíxlum (allómorfíu) þar sem [y] og [x], hljóðbrigði
fónemsins /y/, komu einnig við sögu, sbr. fisl. sege [j], sagðe [y], sagt
[x]. Á þessu skeiði var rím [y] eða [x] og [j] jafneðlilegt og t.d. rím
[k] og [c] í hendingum eins og verk : merkia (Einar Skúlason, Geisli
57) eða frek : sekium (Máríudrápa 32). Eftir breytinguna var [j] hins
vegar komið í stað [j ] í áðumefndum stofnbrigðavíxlum. Þetta olli því
að j var endurtúlkað hljóðkerfislega sem framgómmælt önghljóð26
(um stöðu [j] í samhljóðakerfí fomíslenzku sjá kafla 3.4.4).
Hljóðkerfisleg endurtúlkun j hafði tvær afleiðingar í för með sér:
(7) a. Það gat nú rímað við önghljóðið [y] eða [x] (sbr. dæmin hér að
ofan).
b. Það hætti smám saman að stuðla við sérhljóð.
Varðandi síðamefndu afleiðinguna skal þess getið að frá öndverðu
hafði j stuðlað við sérhljóð, sbr. eftirfarandi vísuorð Þorsteins tjald-
stœðings Ásgrímssonar (lv. 1):
25 Sem dæmi frá 14. öld má nefna eftirfarandi hendingar úr Katrínardrápu Kálfs
Hallssonar:
(i)a. frœgar bið ek at mér liái meyiar 2
b. fegri var siá en flestar meyiar 4
26 Hreinn Benediktsson (1969:24—25) gerði einnig ráð fyrir hljóðkerfislegri
endurtúlkun j sem önghljóðs og tengdi hana þróun g á milli sérhljóðs og [ij eða [j].
Hins vegar taldi hann hvarf g í þessari stöðu (sbr. kafla 2.5) hafa valdið endurtúlkun-
inni. Forsenda hans er því öll önnur er sú sem hér er gengið út frá.