Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2007, Blaðsíða 91

Forsaga og þróun orðmynda ...
89
4. „Tvíhljóðun“ á undan g + i og skaftfellskur einhljóðafram-
burður: uppruni og aldur
Nú er komið að því að gera nánari grein fyrir þróun orðmynda eins og
vegi, hagi og bogi frá fommáli til nútímamáls. Látið verður nægja að
sýna þróun myndarinnar hagi. I fomíslenzku hljóðaði hún [haji]
(greind í atkvæði [ha.ji]). LFm og upp úr 1300 (sums staðar þegar á 13.
öld) breyttist hún í [haji]. Þannig hélzt hún óbreytt til þess tíma er
hljóðdvalarbreytingin gekk yfir (en það var einkum á 16. öld). Eins og
kunnugt er markar hljóðdvalarbreytingin skörp skil í íslenzkri
málsögu. Fyrir breytinguna fór lengd sérhljóða eftir uppmna þeirra en
eftir hana er hún háð atkvæðabyggingu.30 Mikilvægur þáttur þessarar
breytingar felst í því að fastri skipan var komið á lengd áherzlu-
atkvæða; eftir hljóðdvalarbreytingu em öll áherzluatkvæði löng. Það
má e.t.v. segja að þetta hafi verið „meginmarkmið" breytingarinnar.
Við hljóðdvalarbreytinguna hlaut íyrra atkvæðið í [haji] að lengj-
ast. Þetta gat orðið með tvennu móti. Annars vegar mátti lengja j-ið
([haji] > [haju]); það hefúr þorri íslendinga gert. Hins vegar var unnt
að lengja áherzlusérhljóðið ([haji] > [ha:ji]); þá leið hafa menn á Suð-
austurlandi valið.31 Samkvæmt þessari skýringu em bæði framburðar-
afbrigðin, tvíhljóðaframburður og skaftfellskur einhljóðaframburður,
jafngömul.
Til áréttingar skal á það bent að gmndvallarbreyting varð á gerð
fýrra atkvæðis myndarinnar hagi er framburðurinn breyttist úr [haji] í
30 í fomíslenzku var sérhljóðalengd upphaflega fónemísk. Þá var það lengdin ein
sem greindi að stutt og löng munnkveðin sérhljóð. Slíku kerfi lýsir höfundur Fyrstu
málfræðiritgerðarinnar (frá um 1130-1140). Síðar (einkum frá lokum 12. og fram á
14. öld) ollu ýmsar breytingar því að hljóðgildismunur varð höfuðþáttur í aðgreiningu
stuttra og langra sérhljóða. Þetta var mikilvæg forsenda hljóðdvalarbreytingarinnar.
Þess má geta að í alþýðulatínu (sem rómönsku málin em komin af) var lengdar-
andstæða sérhljóða einnig upphafin og skýrist sú þróun í meginatriðum á sama hátt
°g hljóðdvalarbreytingin í íslenzku.
31 í þessu sambandi má benda á orð sem í nýíslenzku hafa ýmist langt
áherzlusérhljóð (eða tvíhljóð) á undan stuttu samhljóði eða stutt áherzlusérhljóð (eða
fvíhljóð) á undan löngu samhljóði (óháð því hvemig sú andstæða er til komin), sbr.
husa : kussa, orusta : orrusta, kyr (kjur) : kyrr (kjurr), fleiri: Jleirri; sbr. einnig for-
setninguna um sem venjulega er borin fram með stuttu sérhljóði og löngu samhljóði.