Hugur - 01.01.2008, Side 74

72
Stefán Snavarr
Lögmál og hagfrœði
Finnski heimspekingurinn Georg Henrik von Wright hefiir haft mikil áhrif á
wittgensteinska skilningsfélagsfræði. Hann hélt því fram að lögmálsskýringar
gegni ekki sama lykilhlutverki í félags- og í náttúruvísindum. Við getum bara
skýrt hvers vegna vatnið áTjörninni er orðið að ís með tilvísun til náttúrulögmáls
sem kveður á um að vatn frjósi þegar hitinn er undir frostmarki. Gagnstætt þessu
getum við hæglega skýrt hvers vegna fólk felur verðmæti á vandræðatímum án
þess að þekkja Greshamslögmálið. Samkvæmt þessu hagfræðilögmáli „hrekja"
„vond“ verðmæti „góð“ verðmæti úr umferð undir vissum kringumstæðum. Menn
fela t.d. gull á stríðstímum, þetta vita allir nema kannski hagfræðingar. Að gamni
slepptu þá segir von Wright að lögmálsskýringar geti verið þægileg hjálpartæki en
skipti ekki sköpum fýrir þann sem vill skilja mannlega breytni (von Wright 1979,
32-47).! Við þetta má bæta að ekki veikist fyrir vikið sú kenning að þær hagfræði-
tilgátur, sem hægt er að prófa, séu ýmist sjálfsögð sannindi eða ósannindi. Gres-
hamskenningin virðist sönn með sjálfsögðum hætti og hefur því lítið vísinda-
gildi.
Annað vandamál sem hagfræðin á við að stríða er að meint lögmál hennar eru
yfirleitt ekki járnhörð (ófrávíkjanleg) og því ekki eiginleg lögmál (þetta viðurkenna
reyndar flestir hagfræðingar). Samkvæmt lögmálinu um framboð og eftirspurn þá
ætti hækkað verð á vöru að leiða til minnkandi eftirspurnar. En oft vill brenna við
að hækkun á verði auki eftirspurn því margir halda að vara sé mikils virði ef verð
hennar hækkar (er nokkur leið að spá fyrir um hvora stefnuna menn muni taka?).
Lítum á sögulegt dæmi: Þegar sú frétt barst út að LiUehammer hefði verið kjörinn
Olympíubær þá varð skyndilega verðbólga í bænum. En þegar sjálfar framkvæmd-
irnar við leikana hófust stóð verðið í stað. Þetta gátu hagfræðingar ekki skýrt.
Lillehammerbúar hegðuðu sér ekki í samræmi við hið meinta lögmál um framboð
og eftirspurn.5 6 Mér er sagt að á mörkuðum í „for-módern“ samfélögum ráðist verð
fremur af hefðum en framboð og eftirspurn.7 Athugið að þótt þeim fræðimönnum
sem nefndir voru í neðanmálsgrein 7 hafi skjátlast þá er ekkert því til fyrirstöðu að
til gæti verið fyllilega frjáls markaður þar sem hefðir ráða verði. Á slíkum markaði
er mönnum umbunað fyrir að fylgja hefðinni við verðlagningu en refsað, t.d. með
einelti, ef menn rjúfa hefðina. Hinn margfrægu lögmál framboðs og eftirspurnar
eru einfaldlega ekki virk á þess lags markaði. Þau virka þá og því aðeins að ger-
endur á markaði hugsi með ákveðnum hætti, viðurkenni ákveðnar leikreglur á
5 Dæmið mun ættað frá félagsfræðingnum fræga, Max Weber.Tekið skal skýrt fram að hvorki
Weber né von Wright nota þessi rök til að vega að hagfræðinni. Það geri ég!
6 Heimild mín fyrir þessu er munnleg og heimildarmaðurinn Dag Leonardsen, prófessor í
félagsfræði við Lillehammerháskólann. Hann hefur fylgst grannt með hagsveiflum í bænum
um langt skeið. Nú má finna frávik (anomaliur) frá viðurkenndum kenningum í öllum fræði-
greinum, meira að segja í eðlisfræði. Því er ekki hægt að útiloka að uppákoman í Lillehammcr
sé saklaust frávik sem skýra megi með tíð og tíma. Meinið er að hagfræðin virðist ekki vel í
stakk búinn að eiga við slík frávik.
7 Samkvæmt tölvubréfi frá mannfræðiprófessornum Thomas Hylland Eriksen. Hann segir að
mannfræðingar á borð við Maurice Godelier og Marshall Sahlins hafi uppgötvað þctta.