Hugur - 01.01.2008, Blaðsíða 138

136
Jón A. Kalmansson
Slík „rökræða" milli grundvallarviðhorfa okkar og gagnrýninnar hugsunar er að
mínum dómi kjarni siðfræðilegrar umræðu. Fræðilegt hlutleysi gagnvart viðfangs-
efninu er mikilvægt gildi í vísindum og viss tegund af hlutleysi eða hlutlægni á
einnig við í siðfræði. En siðfræðileg hlutlægni er ekki og má ekki vera fólgin í
tilhnninga- eða afstöðuleysi gagnvart viðfangsefninu. Því til stuðnings liggur beint
við að vitna í Aristóteles, Siðfrœði Níkomakkosar, no4b:
Við breytum illa vegna ánægju en sneiðum hjá góðri breytni vegna sárs-
auka. Þess vegna eigum við að alast upp á vissan hátt frá blautu barnsbeini
[...] Svo við finnum til ánægju og sársauka vegna þess sem skyldi. Þetta
er hin sanna menntun.
Sönn siðferðileg menntun er ekki fólgin í hlutleysi heldur því að tileinka sér
viðeigandi afstöðu; bregðast við hlutum og atburðum „eins og skyldi“; temja sér
góð og lofsverð viðbrögð í hverjum aðstæðum. Siðfræðileg rökræða skiptir máli í
þessari viðleitni meðal annars með því að skerpa hugsun okkar um hvað skiptir
máli og hvers vegna. Það er því ekki ófræðilegt af Olafi Páli að fjalla ekki aðeins
hlutlaust um heldur taka tilfinningalega afstöðu til náttúrunnar, lýðræðisins og
annarra þeirra viðfangsefna sem hann ræðir. Þvert á móti er hann trúr innsta eðli
þeirrar fræðigreinar sem hann leggur stund á. Það sem við þurfum að huga að er
á hinn bóginn sú spurning hvort við höfum góðar ástæður til að ætla að sú afstaða
sem hann lýsir til náttúrunnar feli í sér „ánægju og sársauka vegna þess sem skyldi“;
hvort hún er dæmi um okkar bestu og göfustu viðbrögð við veruleikanum, eða
hvort hún er dæmi um óskýra hugsun, óraunhæfa hugmyndafræði, ótta, eða annað
í þeim dúr.
Þegar leitað er svara við sh'kri spurningu kemst maður ekki hjá því að rökstyðja
mál sitt út frá hugmyndum sínum um hver „okkar bestu og göfugustu viðbrögð“
eru. Það er ekki til neinn hlutlaus sjónarhóll - óháður viðbrögðum okkar og við-
horfum - hvaðan dæma má hvert besta andsvar okkar við hlutunum er. Mæli-
kvarðar á gott og slæmt siðferði eru sjálfir hluti af siðferði okkar. Sjálfum virðist
mér það viðhorf til náttúrunnar sem Ólafúr Páll heldur fram, útskýrir og rökstyður
vera bæði gott og skynsamlegt. Hann segir:
Náttúran hefúr gildi sem er sjálfstætt gagnvart mannlegum hagsmunum.
Og eina leiðin til að koma auga á gildi náttúrunnar sem náttúru er að sjá
hana óháða mannlegum hagsmunum.Til að sjá náttúruna verðum við að
líta á hana á svipaðan hátt og við lítum á manneskjur. Gildi náttúrunnar
er þannig, í vissum skilningi, aftengt mannlegum hagsmunum, það ræðst
ekki af mannlegum hagsmunum rétt eins og verðmæti manneskju ræðst
ekki af þeirri gagnsemi sem hafa má af henni (61).
Ólafúr tengir slíka sýn á náttúruna réttilega við fagurfræðilega afstöðu og hæfi-
leika mannsins til að undrast yfir leyndardómi tilverunnar (45-46). Hann leggur
sig í líma við að sýna fram á að of þröng og hagsmunatengd sýn á náttúruna hindri