Hugur - 01.01.2008, Blaðsíða 188

186
Hugur I Ritdómar
bandið við raunveruleikann komi aftur og
geri mig heilan, heilbrigðan, heilvita og
heildrænan? Heildarlausnin á vandanum,
firringunni - er það álið? Vandinn er sá
að ef við ætlum að svara þeirri spurningu
alfarið neitandi þurfum við um leið að
bæla niður vitundina um að auðmagnið
leitar annað og reisir sínar verksmiðjur
annars staðar en í okkar bakgarði - það er
að segja, að jafnaði, í þriðja heiminum,
þ.e. í þeim löndum sem eiga i reynd fárra
kosta völ. „Framtíðin verður flókin og full
af firringu" (94). Hvar er þá vonar að
leita? I náttúrunni? „Orðið náttúra hefur
enga merkingu lengur." (49) Er það vegna
þess að við markaðssetjum hana ekki
rétt?
Björn Þorsteinsson
Síðdegisboð hjá Immanuel
Þorsteinn Gylfason: Innlithjá Kant. Há-
skólaútgáfan og Heimspekistofnun, 2005.
80 bls.
Innlit hjá Kant er stutt bók byggð á þrem-
ur erindum sem Þorsteinn Gylfason flutti
í Ríkisútvarpið árið 1981 um Gagnrýni
hreinnar skynsemi eftir Immanuel Kant. I
eftirmála Þorsteins kemur fram að þrátt
fyrir að hann hafi endurskoðað erindin og
lagfært, þá hafi allir megindrættir þeirra
haldist í handriti bókarinnar sem var því
sem næst fullbúið til prentunar er hann
féll frá í ágúst 2005.
Fyrsti þriðjungur bókarinnar, byggður
á fyrsta útvarpserindinu, er að mestu leyti
helgaður manninum Immanuel Kant.
Þorsteinn segir þar frá helstu atriðum úr
ævi Kants, tildrögum þess að hann skrifar
Gagnrýni hreinnar skynsemi og gefur
innsýn í hugmyndasögulegan bakgrunn
hugsunar Kants. Hér nýtur frásagnargáfa
Þorsteins sín vel. Drengurinn Immanuel
Kant verður smám saman að heim-
spekingnum Kant og Þorsteinn greinir
skilmerkilega frá hinum ýmsu áhrifavöld-
um á hugsun hans, svo sem upplýsingar-
stefnunni, Leibniz og Hume. Undir lok
fyrsta erindisins kynnir hann svo til
sögunnar nokkrar af grundvallarhug-
myndum Gagnrýni hreinnar skynsemi.
Þetta þroskaferli Kants rennur ljúflega
áfram í meðförum Þorsteins og hug-
myndir Kants, sem hann segir þarna frá,
gerir hann lifandi og áhugaverðar.
I seinni tveimur erindunum er áherslan
lögð á heimspekilegar hugmyndir Kants
fremur en manninn sjálfan þótt hann sé
aldrei langt undan, svo sem þegar Þor-
steinn bendir á að áin sem Kant hafi í
huga þegar hann tekur dæmi af skipi á
siglingu í umfjöllun sinni um tímaröð
skynjana sé sjálfsagt áin Pregel (45). Með
stílbrögðum sem þessum glæðir Þorsteinn
umfjöllunarefnið meira lífi; hann minnir
okkur á að kenningarnar og textinn eru
ekki bara óáþreifanlegir orðastrengir
heldur hugsanir manns af holdi og blóði.
Þorsteinn segir frá ýmsum höfuðatrið-
um Gagnrýni hreinnar skynsemi, svo sem
forskilvitlegri hughyggju, kategóríunum,
raunhæfum fyrirframsannindum, forskil-
vitlegri réttlætingu riðlanna og vanmætti
mannshugarins gagnvart frumspekileg-
um hugmyndum um alheiminn, Guð,
sálina og frelsið. Hann leggur áherslu á
að gera hugsun Kants um þessi efni skilj-
anlega lesandanum með því að tengja
hugmyndirnar bæði hverja annarri og
leiðarstefum í kenningum Kants. Þor-
steinn er þarna fyrst og fremst í hlutverki
sögumanns og túlkanda en setur þó fram
gagnrýni þegar svo ber undir, t.a.m. á rök
Kants fyrir nauðsyn orsakalögmálsins og
á hugmyndina um hlutina í sjálfum sér.
Oft er talað um tvær mismunandi leiðir
til túlkunar á forskilvitlegri hughyggju
Kants. Samkvæmt þeirri fyrri aðhyllist
Kant þá hugmynd að hlutirnir eins og við
skynjum þá og hlutirnir í sjálfum sér séu