Sagnir - 01.06.2005, Síða 82

Guö hefndarinnar
Víkingur á krossi sem fannst í Middleton í Yorkshire.
úrlausna. „Hefndimar stuðluðu óbeint að því að skapa frið og
réttaröryggi milli manna. Þær voru einskonar réttarvarzla
Hefndimar virkuðu mjög vel til réttarvörslu, því á íslandi var lengi vel
mjög stöðugt samfélag, fyrir utan stutt ófriðartímabil á 13. öld.
Hefndarhefðin stjómaði innbyrðis deilum án nokkurs miðstýrðs
framkvæmdavalds eða konungs og virkaði einnig sem dómstóll.
Hefndarskylda var því skylda allra karla, hver einasti karlmaður
varð að þora að hefna. Þannig var karlmennska þeirra mæld, menn
þjóðveldisaldar vom einungis eins karlmannlegir og þeir vom í augum
annarra. Samfélagið ætlaðist til þess að menn gegndu ákveðnu
hlutverki. Jafnvel þegar menn höfðu enga löngun til að berjast urðu þeir
að láta sem svo til þess að missa ekki heiður sinn og veikja þannig
samfélagslega stöðu sína.xii Menn mynduðu því vemdarsambönd eða
hópa til þess að tryggja öryggi sitt. Þessir menn stóðu saman þegar á
þurfti að halda og viðhéldu hinum óskráðu samfélagslegu reglum.
Goðar tóku oft við deilumálum frá bændum sem ekki höfðu getu til
þess að útkljá málin. Goðar gátu því deilt í áratugi en þó ekki alltaf um
sama mál. Guy Halsall skrifar að fæðardeilur hafi verið „endurteknar
og gagnkvæmar". Þær fóm ffam milli fólks af sömu samfélagsstöðu og
það hafi gert það að verkum að slíkar deilur gátu farið fram á öllum
samfélagsstigum. Þær vom ekki notaðar af effi stéttum til þess að hefha
sín á þeim sem vom af lægri stéttum. Þannig héldu deilumar
samfélagsmyndinni stöðugri/"1
KRISTUR OG HEFNDIN
Eftir að kristni var viðtekin á íslandi héldu fæðardeilur og
hefndarvíg áffam og kristnin var hreinlega gerð að hluta siðvenjunnar.
„[Hjetjuskapur vannst á kostnað þess að gera léttvæg hin kristnu gildi
andstætt gildum hinna fomu hetja.‘,xiv Jafnvel þegar samfélagið var
orðið gegnsýrt af kristni var „ekki óvanalegt að finna smámunasama
hlýðni við kristnar hefðir og virðingu fyrir heilögum gripum í bland við
raunsæan hrottaskap.“xv Ofbeldi, að vissu marki, var nauðsynlegur hluti
samfélagsins og því hvarf það ekki við upptöku kristni.
Mjög gott dæmi um þessa blöndun kristinna og hefðbundina
samfélagslegra gilda er að finna í Njálu. Brennu-Njálssaga var rituð um
1300,™ þegar kristni er orðin gamalgróin á Islandi, en hið innra
sögusvið er sett fáum ámm eftir krismitöku. I henni er að finna ýmis
dæmi um hvemig kristni og hefndarhugsjónin virkuðu saman en vom
ekki í mótsögn hvor við aðra, jafnvel hjá höfundi sem skrifaði svona
löngu eftir kristnitöku. Kristni varð auðveldlega blandað saman við
hefndarhugsjónina og er nomð í sambandi við hefndir. Kafli sem er
nálægt hámarki Brennu-Njálssögu, þegar Flosi fer ásamt mönnum
sínum til kirkju til að biðjast fyrir áður en þeir brenna Bergþórshvol og
fólkið þar inni til grunna, sýnir þennan tvískinnung vel.xvii Trúin á Krist
hafði ekki forgang í félagslegum raunvemleika tímabilsins. Sá
raunvemleiki gerði það að verkum að fólki var hreinlega ekki unnt að
fylgja öllum reglum kristinnar kirkju. Við dauða sinn í Njálsbrennu
tókst Skarphéðni að hylla bæði kristna trú sína og kalla á hefnd yfir þá
sem drápu hann. Hann skilur eftir exi í þvertré sem var augljós beiðni
um hefnd, enda var öxin gefin manni sem þá varð að hefna
Skarphéðins. Hann krosslagði líka hendur sínar yfir brjóstinu og hafði
brennt á sig krossa,x,iii til merkis um trú sína á Krist. Með þessari
hegðun sýnir Skarphéðinn hvemig hefnd og krismi blandaðist saman í
því samfélagi sem höfúndur og áheyrendur Njálu lifðu í.
En í Njálu er einnig að finna litla sögu þar sem Guð hefur bein áhrif
á útfærslu hefndar. Ámundi blindi Höskuldsson fær sjónina til þess að
hefna foður síns þegar hann fær ekki bætur.
„Eigi skil eg,“ segir Ámundi, „að það muni rétt fyrir guði svo
nær hjarta sem þú hefir mér höggvið. Enda kann eg að segja þér
ef eg væri heileygur báðum augum að hafa skyldi eg
annaðhvort fyrir föður minn fébætur eða mannhefhdir enda
skipti guð með okkur.“ Eftir það gekk hann út. En er hann kom
í búðardyrin snýst hann innar eftir búðinni. Þá lukust up augu
hans. Þá mælti hann „Lofaður sé drottinn. Sé eg nú hvað hann
vill".™
Hann veitist svo að Lýtingi, drápsmanni föður síns, og vegur hann.
Hann missir svo sjónina aftur. Hér lætur söguritarinn Guð gera hefnd
Ámundar mögulega og þar með leggja blessun sína yfir hefndina.
Réttlátri hefnd var því ekki vísað á bug af kristni eins og sést í þessum
dæmum úr Njálu. I Njálu vottar ekki fyrir neinni vanþóknun á
hefndarhugsuninni og ennfremur blandar söguritari Njálu kristinni trú
og hefndarskyldunni saman í samstæða heild. Hefndarþörfin er sett í
samband við hina kristnu trú án nokkurs efa eða saknæmis. Ekkert
bendir til að söguritara eða sögupersónum þyki einhver mótsögn í því
að heita á Guð og kalla á hefnd.
80 Sagnir 2005