Sagnir - 01.06.2005, Page 84

Guð hefndarinnar
konungi færi á að teygja valdsvið sitt til íslands.“"x“
En það tók mun lengri tíma að breyta þessari rótgrónu
hefndarhugmynd. Það var í raun fyrst þegar ríkisvaldið styrktist, seint
á 15. öld og í byrjun þeirrar 16., sem tókst að breyta hefndarhugsuninni.
Þá tókst loks að búa til stofhanir sem tóku við hlutverki hefndar, þ.e.
dómstóla til að kveða upp dóma og framkvæmdavald til að framfylgja
þeim. Því var það fyrst á 16. öld að hefndin hafði misst tak sitt á
samfélaginu og aðrar leiðir til að leysa deilur höfðu verið teknar í
gagnið. Þessi breyting sást líka innan kirkjunnar. Hún hafði áður veitt
öllum skjól en á 16. öld neitaði norska kirkjan að hýsa drápsmenn og
konungur studdi kirkjuna í þessu. Ofbeldismenn voru því útskúfaðir úr
samfélaginu. Þessi þáttaskil urðu um 1570 þegar almenningi hætti að
finnast dráp eðlileg og fann ekki lengur til samúðar með drápsmönnum.
Noregskonungar unnu því staðfastlega að því að raska valdajafnvægi á
Islandi frá seinni hluta 13. aldar og náðu þannig sterkari tökum á
íslensku samfélagi ásamt kirkjunni.xl
NIÐURSTÖÐUR
Fyrir íslenskan höfðingja á fyrri hluta miðalda voru fæðardeilur
jafn náttúruleg leið til að leysa deilur og það er fyrir okkur að hringja á
lögregluna og þær virkuðu að vissu leyti á þann veg. Eftir að kristni
varð viðtekin á íslandi hélt þessi hefð deilna áfram. En hefndarskyldan
sem slík hlýtur að hafa gengið gegn kenningum kirkjunnar um hegðun
manna. En eins og kemur klárlega fram í ritheimildum tímabilsins þá
blandast hin samfélagslega hefndarskylda og kristni saman án
sjáanlegra árekstra. Guð gamla testamentsins var guð hefndar líkt og
margir álíka himna-guðir. En Guð nýja testamentsins var mildari og
hann var sá Guð sem miðaldakirkjan ásetti sér að fylgja á seinni hluta
miðalda. Á hámiðöldum reyndi kirkjan að koma á Guðs friði en það
takmarkaði einungis að litlu leyti fæðardeilur, bardaga og ágreining
milli hefðarmanna heima fyrir. Áður en kirkjan gat framfylgt Guðs fríði
varð hún að afvopna vígða menn og því varð það aðalverkefni
kirkjunnar í fyrstu. Á Norðurlöndum skipti kirkjan sér lítið af
hefndaraðgerðum annarra en vígðra manna, en slík afskipti urðu
hlutverk konunga seinna meir. Óánægja kirkjunnar með
hefhdarskylduna kom fyrst fram eftir að hún byrjaði að vinna með
konungum að því að ná völdum, þar sem konungar höfðu mikinn áhuga
á því að stýra hefndaraðgerðum. Kirkjan hafði mikið gagn af tilkomu
miðstýringar. Því hafði hún sem stofnun mikinn áhuga á því að stýra
hegðun fólks og þar á meðal fæðardeilum. Hún virðist þó aldrei hafa
lagst beint gegn þeim.
Slík andstaða var einungis möguleg í samvinnu við konunga sem
höfðu áhuga á og getu til að stýra vopnaburði og útdeila réttlæti. Þeir
vildu einir hafa framkvæmdavald og dómsvald. Með blessun
kirkjunnar lögðu þeir grunn að því opinbera framkvæmda- og
dómsvaldi að ofan. Hinn mildi Kristur átti betur heima í slíku samfélagi
og því var hinum bardagaglaða Kristi skipt út. Hann hafði þegar gegnt
hlutverki sínu; að kristna heiðingjana í norðri.
TILVÍSANIR
i DuBois, Thomas A.: Nordic Religions in the VikingAge. Pennsylvania, 1999, bls. 141.
ii Lausleg þýðing:„[b]ringer of victory.’Trapp, J.B., Gray, o.fl: Medieval English
Literature. 2. útg. Oxford, 2002, bls. 96-100.
iii Lausleg þýðing:„The figure of Christ as a warrior-hero voluntarily accepting the
contest with the forces of evil is an example of both the Anglo-Saxon convention of
restating a Christian subject in terms of its own heroic code and the borrowing of a notion
of Christ as a warrior contestant that goes back to Greek patristic sources.”Sama heimild,
bls. 95.
iv Sawyer, Birgit og Sawyer, Peter.: Medieval Scandinavia. From conversion to
reformation circa 800-1500. The Nordic series XVII. Minneapolis, 1993, bls. 100-101.
v Lausleg þýðing:„a Christian monarchy in the region and the idea of mass conversions.
The concept of Christianity as a politically motivated public cult took shape ...”DuBois,
Thomas A.: Nordic Religions in the VikingAge, bls. 155.
vi Helgi Þorláksson: „Hvað er blóðhefnd?.” Sagnaþing helgaó Jónasi Kristjánssyni
sjötugum. Reykjavík, 1994, bls. 389-414.
vii Lausleg þýðing:,,... the story had to be portrayed as possible, plausible, and therefore
useful within the context of Iceland's particular rules of social order and feud. The sagas
served as a literature of social instruction.”Byock, Jesse L.: Medieval Iceland. Society,
sagas andpower. Berkeley, 1988, bls. 36.
viii Ólafur Lárusson: Lög og Saga. Reykjavík, 1958, bls. 151.
ix Helgi Þorláksson: „Konungsvald og hefhd.” Sagas and the Norwegian Experience. 10.
Intemational saga conference, Trondheim 3-9 ágúst 1997, bls. 249- 261.
x Carroll, Stuart: „The peace in the feud in sixteenth- and seventeenth century France.”
Past and Present CLXXVIII, 1. tbl. 2003, bls. 74-115.
xi Ólafur Lámsson: Lög og Saga, bls. 155.
xii Helgi Þorláksson: „Hvað er blóðhefnd?”, bls. 399.
xiii Halsall, Guy: „Violence and society in the early medieval west: an introductory
survey.” Violence and society in the early medieval west. Ritstjóri Guy Halsall.
Woodbridge, 1998, bls. 18-39.
xiv Lausleg þýðing:„heroism comes at the expense of devaluing Christian values against
the old heroic ones.”Miller, William Ian: Bloodtaking andpeacemaking. Feud, law, and
society in saga Iceland. Chicago & London, 1990, bls. 192.
xv Lausleg þýðing:„not unusual to flnd puntilious observance of Christian form and
respect for holy artifacts coupled with pragmatic bmtality.”Miller, William Ian:
Bloodtaking andpeacemaking, bls. 192.
xvi Brennu-Njálssaga. Sveinn Yngvi Egilsson annaðist útgáfuna. Reykjavík, 2003, bls.
289.
xvii Sama heimild, bls. 204.
xviii Sama heimild, bls. 217-218.
xix Sama heimild, bls. 173.
xx Lausleg þýðing:„Rather than trying to stamp out feud, Iceland’s clergy early on
adapted their church responsibilities to the dominant codes of the society.” Byock, Jesse:
Feud in the Icelandic saga. Los Angeles, 1982, bls. 36.
xxi Ólafúr Lámsson: Lög og Saga, bls. 153.
xxii Lausleg þýðing:„Although the Church had an intemational standard of conduct by
which its members were to live, for Icelandic clergy the indigenous process of feud often
took precedence.” Byock, Jesse: Feud in the Icelandic saga, bls. 110.
xxiii Sverrir Jakobsson: „Friðarviðleitni kirkjunnar á 13. öld.” Saga XXXVI. 1998, bls. 7-
46.
xxiv íslenzkt fornbréfasafn. Fyrsta bindi 834-1264. Kaupmannahöfii, 1857-76, bls.283-
284.
xxv Sturlunga saga. Ritstjóri Ömólfur Thorsddon. Reykjavík, 1988.
xxviSverrir Jakobsson: „Friðarviðleitni kirkjunnar á 13. öld,” bls. 13 og 17.
xxvii Hjalti Hugason: „Fmmkristni og upphaf kirkju”. Kristni á íslandi I. Reykjavík,
2000, [bls. ekki getið].
xxviii Sama heimild, [bls. ekki getið].
xxixSverrir Jakobsson: „Friðarviðleitni kirkjunnar á 13. öld,” bls. 16-17.
xxx Lausleg þýðing:„[t]he influence of Christianity had an effect in convincing some to
substitute arbitrated settlement for blood revenge, but vengeance in a just cause was
something that God and his faithful were not quite willing to relinquish.” Miller, William
Ian: Bloodtaking andpeacemaking, bls. 190.
xxxi „Það virðist mér augljóst af bréfi þessu, að það muni vera hið fyrsta embættisbréf,
sem Eiríkur erikibiskup hefir sent til íslands...” íslenzktfornbréfasafn, bls. 285.
xxxii Sama heimild, bls. 288.
xxxiii Sama heimild, bls. 291.
xxxiv Sverrir Jakobsson: „Friðarviðleitni kirkjunnar á 13. öld,” bls. 19.
xxxv Sama heimild, bls. 19.
xxxvi Lausleg þýðing:„Even toward the end of the Free State, clergy participated in blood
vengeance and the ethos of feud, although,...they often showed a certain reluctance to
bloody their own hands.” Byock, Jesse: Feud in the Icelandic saga, bls. 110.
xxxvii Sverrir Jakobsson: „Friðarviðleitni kirkjunnar á 13. öld,” bls. 21-23.
xxxviii Lausleg þýðing:„The custom of secular control of staðir hobbled the power and
wealth of the Icelandic Church throughout the Christian centuries of the free state. The
situation persisted because the Church at first lacked the ability to manage its property
and later...it lacked the power to repossess the property.” Byock, Jesse: Feud in the
Icelandic saga, bls. 32.
xxxix Lausleg þýðing:„It was not until well into the thirteenth century that the
archbishops and the Norwegian Crown,... were able to work together effectively in order
that both church and crown might extend their authority to Iceland.” Byock, Jesse L.:
Medieval Iceland, bls. 150.
xl Helgi Þorláksson: "Konungsvald og hefnd", bls. 249- 261, bls. 258-259.
82 Sagnir 2005