Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 94

Sagna-þing 2005
TILVÍSANIR
i fslensk orðabók. A-L. Þriðja útgáfa, aukin og endurbætt. Ritstjóri Mörður Árnason.
Reykjavík, 2002, bls. 608-609.
ii Sama heimild, bls. 609.
iii Sama heimild, bls. 659.
iv Sama heimild, bls. 608.
Svanur Pétursson
Hlutleysi eöa afstaða.
Hér á undan [erindi Hrafnkells Freys Lárussonar] fengum við að
hlýða á greinargóða kynningu á þeim helstu hugtökum sem
nauðsynlegt er að gera sér grein íyrir þegar velt er íyrir sér hvort að
sagnfræðingar geti tileinkað sér hlutlausa sagnfræði eða hvort að það sé
yfírhöfuð æskilegt. I mínu erindi ætla ég ekki að endurtaka það sem hér
fór að framan heldur ætla ég að koma með nokkur dæmi um
utanaðkomandi áhrif á sagnfræðinga og vinnubrögð þeirra og um leið
drepa stuttlega á hugmyndum um hlutverk sagnfræðinga. Von mín er
að slík umfjöllun muni hvetja áheyrendur og aðra þátttakendur til
virkrar umræðu hér á eftir.
Draumurinn um algjörlega hlutlausa sagnfræði er löngu fyrir bí.
Þeir eru ekki margir, allavega vona ég ekki, sem enn líta á
sagnfræðinginn sem viljalaust verkfæri hinnar allsráðandi Sögu með
stóru S-i. Að sagan sé ávallt til staðar og að sagnfræðingurinn sé
einungis sá miðill sem er sögunni nauðsynlegur til að birtast á einhvem
hátt almenningi. Sá sagnffæðingur sem hefur tekist af enhverri
guðlegri forsjá að koma á framfæri algjörlega hlutlausri sagnfræði er
ekki til og hefur aldrei verið til.
Það er enginn sagnfræðingur sem ekki hefur þurft að velja eða
hafna í vinnu sinni. Enginn sagnffæðingur getur leyft sér að sleppa
engu úr frásögn sinni, birta allar hugmyndir, öll viðhorf og hvem
einasta sneftl af heimildum. ímyndum okkur heimildaútgáfu þar sem
engu væri sleppt. Það geta flestir ímyndað sér hve umfangsmikið og
nánast óyfirstíganlegt slíkt verkefni væri, svo ekki sé minnst á langt.
Þrátt fyrir allt yrði liklegast að raða eíhinu í röð, tímaröð eða
þemaskipt, og þar væri um leið komin ákvörðun og val þess sem setti
saman. Verk þar sem slíkt væri ekki gert gagnast fáum ef nokkmm,
nema kannski dylgjum sagnffæðingsins. Ég held við getum þakkað
okkar sæla fyrir að svona er ekki gert.
Sagnffæðiverk em verk höfunda sem mótast af hugmyndum
höfundanna um efhi sitt. Það er ekki einungis menntun og þekking
þeirra á efninu sem hefur áhrif á útkomuna. Saga og persóna höfundar
hefur einnig áhrif, skoðanir hans og það samfélag sem hann hefur alist
upp í. Hrafnkell minntist hér fyrr á pólitískar skoðanir höfunda og
hvemig þeir geta gert tilraun til hlutlægrar sagnffæði með því að
upplýsa lesandann um skoðanir sínar um leið og höfundur segir frá
hvemig þær skoðanir ef til vill móta efhisval hans og aðferðir. Slík
vinnubrögð em í dag talin jákvæð, það að villa um fyrir lesandanum og
draga dul á skoðanir sem móta verkið er ekki heiðarlegt gagnvart
lesandanum né fræðigreininni.
En jafnvel þó að sagnffæðingurinn geri ýtarlega grein fyrir
skoðunum sínum og aðferðttm getur hann aldrei gert lesandanum
fyllilega grein fyrir öllum þeim utanaðkomandi þáttum sem móta
þessar skoðanir eða aðferðir. Pólitískar skoðanir, svo það dæmi sé
notað, er meðvitaður þáttur, þáttur sem hefur mótast af ákvörðun
höfundar og persónu til að aðhyllast þá tilteknu skoðun. Ákveðin
aðferðafræði er einnig meðvituð ákvörðun sem höfundurinn gerir sér
grein fýrir og getur rökstutt af hverju hann notar. Jafnvel þó
sagnfræðingurinn geri grein fyrir öllum meðvituðum þáttum sem móta
verk hans, sem gæti orðið ansi löng upptalning, þá eru einnig
ótalmargir ómeðvitaðir þættir sem einnig hafa mikið að segja, þættir
sem sagnffæðingurinn er ef til vill meðvitaður um en ef til vill
ómeðvitaður um áhrif þeirra á verkið.
Sagnífæðingurinn mótast likt og annað fólk af því umhverfi sem
hann lifir í. Sagnfræði sem fræðigrein mótaðist í vestrænu
menningarsamfélagi og flest sagnfræðiverk hafa mótast af þeirri
menningararfleifð. Sagnfræðingar mótast einnig af nánasta samfélagi
sínu, þjóðemi og stöðu sinnar innan samfélagsins. Svo ég taki dæmi
fyrir utan sagnfræðina, þá hefur verið sýnt fram á hvernig
jafnáhrifamiklar hugmyndir líkt og kenningar Sigmunds Freud um
92sagnir2005
sálgreiningu voru að miklu leyti mótaðar af því samfélagi sem Freud
ólst upp í og lifði í. Freud var úr borgarastéttinni og hugmyndir hans
um konur, reðuröfund og ödipusarduld, voru að miklu leyti byggðar á
óánægðum húsmæðrum miðstéttarinnar á Habsborgartímanum.
Kenningar Freud voru og eru enn mjög áhrifamiklar í vestrænni
hugsun. Mörgu af því er jafnvel enn tekið sem almennum sannleik og
getur þannig ómeðvitað mótað hugmyndir og verk sagnfræðinga sem
og annarra. Sagnfræðingar geta ekki meðvitað gert lesandanum grein
fyrir bakgrunn sínum þegar þeir eru ef til vill ekki meðvitaðir um
uppruna eigin hugmynda og ef til vill fordóma.
Önnur grein vestrænnar heimsmyndar er hugmyndin um lýðræði.
Lýðræði er almennt talið sjálfsögð mannréttindi og þannig hefúrþað oft
verið tilhneiging sagnffæðinga og annarra að leggja gildisdóma á þá
hópa sem ekki aðhyllast sömu skoðun. Næsta dæmi mitt lýsir ekki
vandamáli sagnfræðings eitt og sér heldur tel ég það lýsa vel hvemig
ómeðvitaðar skoðanir geta verið einfaldlega orsakaðar af vanþekkingu.
Bandaríski sagnfræðingurinn Stephen Kotkin skrifaði árið 1995
merkilega bók sem nefhdist Magnetic Mountain. Stalinism as a
Cvilization. Sú bók var að mestu einsögurannsókn þar sem hann
skoðaði daglegt lífemi fólks í stóriðjubænum Magnigotorsk. Meðal
þess sem Kotkin skoðaði var hvemig íbúar bæjarins héldu trú sinni á
Stalínisma statt og stöðugt, staðreynd sem hefúr valdið mörgum
vestrænum sagnfræðingnum miklum heilabrotum. Venjulega skýringin
er eitthvað í ætt við heilaþvott á heilli þjóð. Kotkin beitti nýstárlegum
aðferðum, allavega nýstárlegum í Sovétffæðunum, þar sem hann beitti
aðferð ffanska sagnffæðingsins Lucien Febvre til að skoða að hve
miklu leyti fólk gat EKKI trúað á stalínisma, sneri hugsuninni nokkum
veginn við. Kotkin komst að því að aðgengi fólks að upplýsingum um
vestrænt samfélag var nánast ekkert og því lítil forsenda fyrir íbúa
samfélagsins til að trúa einhverju öðm. Þetta dæmi sýnir, að mér finnst,
þá nauðsyn fyrir sagnffæðinga að reyna að skilja bæði þau samfélög
sem verið er að rannsaka og um leið sinn eigin bakgrunn, það
menningarsamfélag sem sagnffæðingurinn sjálfúr kemur frá og reyna
að gera sér sem best grein fyrir þeim hingað til ómeðvituðu áhrifúm
sem hann verður fyrir. Það er allavega nauðsynlegt ef
sagnffæðingurinn vill komast sem næst hlutlægri sagnffæði. Líkt og
flestir heyra þá er þetta engin lítil krafa á hendur sagnffæðingum frá
minni hendi en um leið er ég að benda á þá gríðarlegu erfiðleika sem
það er að skrifa hlutlæga sagnffæði og í raun tel ég það nánast
jafnvonlaust að skrifa hlutlæga sagnffæði líkt og að skrifa hlutlausa
sagnfræði. Það eina sem sagnffæðingar geta gert er að komast sem
næst því með gagnsæi vinnubragða og sýna gagnkvæman skilning á
þeim rökstuðningi sem settur er fram, bæði með og á móti málflutningi
hans.
Framangreind dæmi eru ekki einhörð krafa mín um sagnffæðileg
vinnubrögð heldur vonast ég til að fólk taki þau til íhugunar og
umræðu. Síðasta dæmið sem ég vil taka fyrir fjallar um hlutverk
sagnfræðinga og hvort og hvenær þeir eigi að taka afstöðu. Þetta efni
held ég að verði ffekar reifað í þeim framsögum sem við heyrum eftir
hlé auk þess sem það hefur að einhverju leyti verið rætt á
Gammabrekku undanfarið.
Breski sagnfræðingurinn, Eric Hobsbawm, fæddur í Egyptalandi,
uppalinn í Austurríki Habsborgartímans og vel þekktur marxisti, svona
svo fólk geri sér eilitla grein fyrir bakgrunni hans, fjallar í greinasafni
sínu On History nokkuð um pólitískt hlutverk sagnffæðinga. Hann
segir að í upphafi hafi hann haldið að sagnffæðin væri fræðigrein sem
væri ffemur meinlaus, gæti engan skaðað, en síðar komist að þvi að
verk sagnffæðinga gætu haft viðtæk áhrif, bæði góð og slæm. Hann
heldur þvi fram að sagnffæðingar hafi skyldu gagnvart sögulegum
staðreyndum, annars vegar, og hins vegar skyldu til að gagnrýna
pólitíska og hugmyndafræðilega notkun sögunnar. Mörkin milli hins
skáldaða og sögulegra staðreynda, hvemig svo sem við skilgreinum
þær, verða sifellt óljósari eftir því sem aðrir miðlar,
skemmtanaiðnaðurinn sem dæmi, nota söguna sem efnivið sinn.
Sagnffæðingar hafa þannig skyldu til að taka afstöðu í ákveðnum
málum en um leið skyldu til að vanda vinnubrögð sín þannig að
lesandinn geti lagt mat sitt á rökstuðning og verkið í heild.
Ég þakka áheymina.