Sagnir - 01.06.2009, Síða 54

Sagnir, 29. árgangur
eða kristilegu siðferði. Ekki kemur meira fram um hvaða
almenna regla það sé, en sennilega vísar Pétur í þær hefðir
sem ríkjandi voru áþessum tíma í trúmálum. „Ályktunin*
segir Pétur „sem dregin verður út af þessu, er þá sú, að
þegar fleiri láta í Ijós löngun eptir þessu, þá er sjálfsagt,
að leyfa allt frelsi, sem getur staðizt með kristilegu
félagslífi.“38 Með öðrum orðum voru lagalegar rýmkanir í
þessum efnum ótímabærar sökum einsleitni landsmanna
í trúmálum.
Helgi biskup Thordersen var tíðrætt í ræðu sinni um
svokallað „náttúrulegt trúarbragðafrelsi" sem væri við lýði
í landinu, en hann taldi jafnframt það vera „eðlilegasta
trúarbragðafrelsi, sem nokkur þjóð getur haft.“39 Forsenda
þess að hér væri slíkt ástand í trúmálum væru tveir
kostir sem Islendingar hefðu, annars vegar að vera „hin
umburðasamasta þjóð“ og hins vegar „ ein sú trúræknasta
þjóð“40 sem til væri. Velti biskup svo fyrir sér hvernig færi
fyrir landinu ef „annarlegir trúarbragðaflokkur“ kæmu
hér til lands og byggðu hér yfir sig hús til að messa í og
spurði síðan þingheim hvort það væri ekki hrein og bein
vitleysa?41 Niðurstaða leiðtoga íslensku kirkjunnar var því
að vera á móti tillögunum sökum þess að „engin nauðsyn
er á þeim“42,
A þinginu 1865 tók Eiríkur Kúld, prestur ogþingmaður
Barðstrendinga, í svipaðan streng og biskup er hann taldi
Islendinga ekki þurfa á trúfrelsi að halda: „við erum of
fámennir hér á íslandi til þess, að við þurfum eins og að
vera að kalla á útlenda og annarrar trúar menn til þess að
gjöra glundroða hjá okkur í trúarbragða-efnum; þessa
þarf ekki heldur við, meðan enginn er hér kominn nema
að eins 1 eða 2 menn, sem þessa þyrfti".43
Niðurstöður
Eftirtektarvert er að nær allir sem tóku til máls í umræðum
um trúfrelsi á Alþingi lýstu sig því fylgjandi þó svo að
flestir þeirra hafi greitt atkvæði gegn því að málið yrði
tekið til frekari skoðunar í nefnd. Menn deildu annars
vegar um það hversu mikil nauðsyn væri á því að innleiða
hér trúfrelsi fyrir kristna söfnuði og hins vegar hvort sú
aðferð sem fólgin var í formi bænaskrárinnar væri sú rétta
til að koma á hér almennum mannréttindaumbótum í
anda frjálslyndis. Meirihluti þeirra sem tóku til máls var
á því að ótímabært væri að rýmka lög um trúarathafnir
sökum einsleitniþjóðarinnar í þessum málum. Aðrir töldu
þó afar nauðsynlegt að landsmenn hefðu ávallt kost á að
velja sér trú, enda réttlætti slíkt val tilurð ríkjandi kirkju.
Því þyrfti einhvern veginn að vinna þetta mál áfram. Þá
vildi þriðji hópurinn láta slag standa og gera það að stefnu
þingsins að faraþess á leit við dönsku stjórnina að rýmka
hér á lögum í trúfrelsismálum.
Velta má fyrir sér hvort samsetning þingheims hafi ekki
ráðið úrslitum um hvernig lyktir mála urðu, en helstu
frammámenn íslensku kirkjunnar höfðu setu á þinginu
eins og komið hefur fram. Þeir höfðu aðgang að ræðustól
þingsins, færðu rök fyrir óbreyttu ástandi í trúmálum
og komu sjónarmiðum kirkjunnar á framfæri. Önnur
sjónarmið komu þó einnig fram áþingi, m.a. hjá starfandi
kirkjunnar mönnum eins og Arnljóti Ólafssyni. Hann
var eins og flestir þingmenn ekki á móti trúfrelsinu sem
slíku, en taldi hyggilegra að fara aðra leið að settu marki
með setningu stjórnarskrár fyrir landsmenn, sem mikil
eftirspurn var eftir.
Umræður um trúarbragðafrelsi á Alþingi á sjöunda
áratug 19. aldar endurspegla aðallega tvennt. Það fyrra
er óvissa eða pattstaða í íslenskri stjórnskipan innan
danska ríkisins, sem lýsir sér best í þeim skoðunum að hér
þyrfti að leiða í lög heildsteypta stjórnarbót fyrir landið
með stjórnarskrá. Öðruvísi væri ekki hægt innleiða hér
það frelsi sem aðrar þjóðir voru á þessum tíma að setja í
sín lög. Seinna atriðið sem er allra athygli vert, er hversu
tregir margir þingmenn voru til breytinga á skipan
trúmála á landinu. Þar ríður baggamuninn sú staðreynd
að landsmenn voru mjög einsleitnir í trúarskoðunum, alla
vega á yfirborðinu, og því var lítill sem enginn þrýstingur
á Alþingi að gera trúfrelsi í landinu að stefnumáli sínu.
Þetta hafði úrslitaáhrif á það hvernig lyktir mála urðu.
Tilvísanir:
1) Tíðindi frá Albinn hlendiwa. Níunda bine 1863. Fvrri partur.
Reykjavik. 1863. bk 81.
2) Chadwick, Owen, The Secularization of the European Mind in
the Nineteenth Century. Cambridge, 1975, bls. 25.
3) Gunnar Karlsson, „Upphafsskeið þjóðríkismyndunar 1830-
1874.“ Saga íslands IX. Ritsjórar: Sigurður Líndal ogPétur Hrafn
Árnason. Reykjavík, 2008, bls. 163-374 ogbls. 268.
4) Sama heimild, bls. 263-266.
5) Sama heimild, bls. 257-259.
6) Guðmundur Hálfdánarson, „Islenskþjóðfélagsþróun á 19.
öldr íslenskþjóðfélagsþróun 1880-1990. Ritgerðir. Ritstjórar:
Guðmundur Hálfdánarson og Svanur Kristjánsson. Reykjavík,
1993, bls. 9-58.
7) Ingi Sigurðsson, Erlendir straumar og íslenzk viðhorf. Ahrif
fölþjóÖlegra hugmyndastefna á Islendinga 1830-1918. Reykjavík,
2006, bls. 80.
52