Sagnir - 01.06.2009, Síða 56

Sagnir, 29. árgangur
Torfi Stefán Jónsson
Aðdragandi aðfriðun Þingvalla
Með iðnbyltingunni komu tæki og tól sem gerðu fólki
mun auðveldara að breyta umhverfi bæði nær og fjær
á mjög skömmum tíma. Þéttbýli varð íjölmennara
en sveitir þegar á leið. Stórir skógar hurfu í kolagerð,
járnbrautir, vegi, námuvinnslu. Allt gerðist hraðar og
varð meira. Atjándu og nítjándu aldirnar voru ekki bara
tími tæki og tóla heldur líka hugmynda og upp úr allri
þessari framkvæmdagleði þar sem umhverfið breyttist
svo hratt spruttu upp hugmyndir um umhverfisvernd.
Flestar þessara hugmynda komu til Islands, hvort sem
um var að ræða auðmagn, kommúnisma, ofurmennið,
lýðræðið eða sjálfstæðishugmyndir, en þá barst líka
hingað hugmyndin um að taka frá landspildu sem ætti að
vernda fyrir komandi kynslóðir. Helsti talsmaður hennar
var Guðmundur Davíðsson sem vildi sjá stofnaðan hér á
landi þjóðgarð. Hann varð fyrsti umsjónarmaður friðlýsts
lands á Þingvöllum sem sett var á laggirnar árið 1930,
með lagasetningu frá 1928. Meginefni þessarar greinar
er að rekja tilurð og forsögu þessara friðunarlaga, sem
voru kannski ekki þau alfyrstu en þó þau umsvifamestu.
Hver var helsta ástæða þess að Þingvellir voru friðaðir
árið 1930 og hver voru helstu rök með og á móti friðun
Þingvalla?
1 umíjölluninni um verndun Þingvalla er óhjákvæmilegt
að notast við nokkuð af örnefnum á Þingvöllum og
nánasta nágrenni. Til að gera lesendum auðveldara að
átta sig á staðháttum fylgja greininni þrjú kort sem hægt
er að líta á til að glöggva sig á staðháttum.
Erlend friðun
Skotinn John Muir (1838-1914) var frumkvöðull á sviði
hugmyndafræði friðunar og verndunar náttúrusvæða
eins og hún er í dag. Grunnur hugmyndafræði hans var
sá að „Allir þarfnast fegurðar jafnt og brauðs, staða til
að leika sér og biðjast fyrir, staða þar sem náttúran getur
læknað og styrkt jafnt líkama sem sál.“‘ í huga Muir voru
því friðuð svæði ekki bara uppspretta tekjulindar heldur
gæti náttúran verið svæði þar sem fólk nyti útivistar og
fegurðar náttúrunnar sér til yndisauka eða heilsubótar.2
Ætla má að afstaða Muir til friðunar tengist beinlínis
iðnbyltingunni og þeirri hröðu framþróun sem átti sér
stað í Evrópu ogekki síst í Bandaríkjunum á síðari hluta 19.
aldar. Víða um Bandaríkin fundust heilmiklar ósnortnar
víðáttur en þeim var jafnóðum umbreytt til að fullnægja
þörf mannsins fyrir búsetu, matvæli eða framleiðslu
afurða með flestum þeim tólum sem iðnbyltingin gat af
sér, eins og járnbrautum eða gufuknúnum verksmiðjum.
Tilkomu fyrstu þjóðgarðanna og friðaðra náttúrusvæða í
Bandaríkjunum má einmitt rekja til þessarar ofnýtingar.
Til að byrja með var lögð áhersla á sérstök og fágæt
náttúrufyrirbrigði á borð við heitar laugar og hveri. Var
því meðal annars Yoesemite-dalurinn friðaður 1832,
fyrst og fremst vegna risafurunnar sem þar er að finna.
Yellowstone Park að fyrsta þjóðgarði í heimi árið 1872
og er hann elsta dæmið um gríðarstóra svæðisfriðun
þar sem bæði villt líf, gróður, jarðvegur og einstakir
náttúruvættir á borð við hveri og gljúfur voru friðuð gegn
ágengni manna.31 lögum um þjóðgarðinn stóð: „Bannað
er að hrófla við nokkurri opinberri eign í garðinum, svo
sem trjám, grasi eða nokkrum öðrum jurtum, klettum,
steinum, fuglum eða ferfætlingum, eða yfir höfuð nokkru
lifandi eða dauðu í náttúrunni innan takmarka garðsins."4
Munurá Bandaríkjunum og Evrópu
Grundvallarmunurinn á möguleikum þess að friða svæði
í Bandaríkjunum og Evrópu var að skilyrðin í álfunum
tveimur voru langt frá því svipuð hvað þetta varðaði.
I Bandaríkjunum, þar sem fyrstu þjóðgarðarnir voru
stofnaðir, voru einkum friðaðar náttúruminjar sem þegar
voru í alríkiseign5 en í Evrópu var megináherslan á að
friða sögulegar minjar eða einkenni ákveðinna svæða
í menningarþjóðgörðum. Mest allt land var meira og
minna í einkaeign og hafði verið nýtt í landbúnaði eða
til iðnaðar í aldaraðir. Friðun menningarþjóðgarða fór
á svipaðan hátt fram, teknir voru ákveðnir skikar og
þeir skipulagðir á þann hátt að haldið var í landslag eða
menningu þess tiltekna svæðis. Vissulega voru þó farnar
misjafnar leiðir eftir löndum. Frakkland og sum þýsk ríki
voru í fararbroddi með setningu friðunarlaga en einnig
voru sett lög um þjóðgarða í Suður-Afríku, Argentínu,
Mexíkó, Svíþjóð (1909), Sviss (1914) ogá Spáni 1917.6
Þó að upprunaleg hugmynd með þjóðgörðum væri að
varðveita náttúruna, eins og raunin var í Bandaríkjunum,
þá hafði einnig myndast þörf fyrir að forða sögulegum
54